УДК 821.162.1

Zambrzycka M.,
doktorantka na wydziale
Lingwistyki Stosowanej i Filologii,
Wschodnioslowianskich Uniwersytetu Warszawskiego

MOR28 WAŁERIJA SZEWCZUKA JAKO PRZYKŁAD UNIWERSALIZACJI ŚWIATA
PRZEDSTAWIONEGO

Kim jest człowiek bez pamięci i imienia? Co robi na ulicach morowego miasta,
włócząc się po opuszczonych ruderach i brudnych zaułkach? Dlaczego jego widok
wzbudza przerażenie? I jaki los czeka dziesiątkowanych zarazą, oszalałych z rozpaczy
mieszkańców miasta? Pytania mnożą się od pierwszych stron powieści Mor, a autor,
Wałerij Szewczuk maluje przed czytelnikiem obraz tajemniczy i pełen grozy, zanurzony w
iście barokowej konwencji makabry i nagromadzenia potworności. Widzimy stosy trupów
rozkładających się na ulicach, ogromne szczury, żywiące się ludzką padliną i
bezustannie brzęczące stada much. Czujemy niemal fizycznie słodki odór zgnilizny i
lepki żar nie kończącego się, letniego dnia. I widzimy też ludzi bawiących się na
wymarłych, brudnych ulicach, oddających się rozpaczliwemu szaleństwu picia i
ucztowania, tańczących w cuchnącym błocie swój taniec śmierci – dance macabre, w
którym żebrak staje się panem a pan zmienia się w nędzarza. W którym wszyscy są
28 Powieść Wałerija Szewczuka Mor(Мор) nie doczekała się jak dotąd przekładu na język polski, w związku z tym autorka
niniejszej pracy pozostawia zarówno tytuł powieści jak i imiona bohaterów w wersji oryginalnej, ukraińskiej. W przypadku
tytułu powieści, wersja oryginalna jest o tyle uzasadniona, iż słowo „mor” jest w języku polskim rozpoznawalne, kojarzone z
zarazą/epidemią i pojawia się w określeniach, takich jak np. “miasta morowe”, “morowa zaraza” oraz w słowie pomór.
równi wobec nieuchronności śmierci i bólu. Paralele nasuwają się bez trudu –
średniowieczne korowody śmierci, karnawałowe szaleństwo świata na opak, barokowa
estetyka makabry oraz współczesne literackie obrazy miast morowych i egzystencjalnych
sytuacji granicznych, znane chociażby z Dżumy Alberta Camusa, czy – na gruncie
polskim – z utworu Msza za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego. Znajdziemy w
Morze Szewczuka dylematy egzystencjalne — kwestię moralnego wyboru między
własnym życiem a obowiązkiem wobec innych, problem poświęcenia, kosztem nawet
samego siebie, trudną drogę do odnalezienia własnego człowieczeństwa, pokonania
strachu i odnalezienia wewnętrznej siły. Kwestię tragicznego wyboru, między dobrem,
które nie doczeka się nagrody a łatwym i kuszącym złem. Odnajdujemy tu jednak coś
jeszcze, coś więcej niż tylko w literacką formę obleczony kanon filozofii egzystencjalnej.
Szewczukowska historia zakażonego miasta jest w istocie przypowieścią,
moralitetem, który za pomocą symboli i sugestywnych obrazów prowadzi czytelnika
szlakiem odwiecznej historii śmierci i odrodzenia, poszukiwania źródła życia duchowego i
własnej tożsamości. Jest Mor opowieścią o śmierci i odrodzeniu tak w płaszczyźnie
indywidualnej, na poziomie jednostkowej historii jak i w planie uniwersalnym,
wyrażającym się w formie przedstawienia umierającego miasta. Jako umarły
przedstawiony jest główny bohater powieści, pozbawiony pamięci i imienia,
samoświadomości i tożsamości, określany jako Obcy (Странній).
Martwe jest całe morowe miasto, zmienione w gnijące bagno, pełne trupów i
szaleńców. I zarówno to miasto jak i wałęsający się jego ulicami bohater muszą przejść
wszystkie etapy swej piekielnej wędrówki. A zwieńczeniem podróży przez „piekielne
kręgi” morowej śmierci jest nowe życie.
Jako, że Mor Wałerija Szewczuka przybiera literacką formę przypowieści,
możemy pokusić się o uniwersalizację zawartych w niej obrazów. Kwestię uniwersalizacji
obrazu literackiego analizowała badaczka twórczości Wałerija Szewczuka Ludmiła
Tarnaszyńska. Autorka twierdzi, iż poetyka twórczości Wałerija Szewczuka opiera się w
ogromnym stopniu właśnie na figurze uniwersalizacji świata przedstawionego. Figura ta,
charakterystyczna dla alegorycznego obrazowania epoki średniowiecza i baroku,
zasadza się na przedstawieniu całości poprzez fragment, oraz na takim sposobie
przedstawienia fragmentu, aby stał się synonimem, symbolem całości29.
Taką właśnie, uniwersalizującą formą literackiej wypowiedzi jest przypowieść,
która w sposób fragmentaryczny, za pomocą szczegółu przedstawia filozoficzno –
moralne uniwersum30. Uniwersalizm przedstawienia literackiego można osiągnąć
również poprzez odwołanie się do obrazowania symbolicznego, nawiązującego do
poetyki mitu, bajki, legendy. Wymiar uniwersalny mają w powieści Mor zarówno
indywidualne postacie bohaterów jak też otaczająca ich przestrzeń morowego miasta.
Ludmiła Tarnaszyńska podkreśla, iż uniwersalizacja powieściowego świata realizuje się
w twórczości Wałerija Szewczuka nie tylko w planie kompozycji czasowo –
przestrzennej, lecz również na poziomie losów indywidualnych bohaterów, w formie
29 Людмила Тарнашинська. Художня галактика Валерія Шевчука. – Київ, 2001. – С. 100.
30 Ibidem. – S. 104.
symbolicznego przedstawienia ich duszy jako pola walki sił dobra i zła. Bohater
Szewczuka nosi w sobie, zdaniem badaczki niebo i piekło, a jego wewnętrzna walka ma
charakter ponadindywidualny31. Zacznijmy jednak od uniwersalizacji świata
przedstawionego, przede wszystkim zaś postarajmy się przeanalizować symbolikę
przedstawionego w powieści miasta.
Stosując się do zasad poetyki uniwersalizacji świata przedstawionego w utworze
literackim, można uznać obraz miasta za parabolę wszechświata. Jako przestrzeń
uporządkowana, wpisana w konkretną strukturę i mająca wyraźnie zaznaczoną granicę,
jest miasto obrazem świata uporządkowanego, świata kultury. Używając
religioznawczych pojęć Mircei Eliadego można określić je jako symboliczny obraz
Kosmosu przeciwstawionego Chaosowi. Eliade, wybitny religioznawca podkreślał
niejednokrotnie w swych pracach, iż kategorie myślenia symbolicznego, nawiązującego
do semantyki mitologicznej zakładają rozumienie przestrzeni zamieszkałej przez
człowieka, ustrukturyzowanej i zorganizowanej jako swoistego mikrokosmosu
stanowiącego odzwierciedlenie Wszechświata, badacz pisze: “Społeczności (…)
tradycyjne otaczający je świat postrzegają jako mikrokosmos. Poza granicami ich świata
wyznaczającymi jego odrębność rozciągają się obszary tego, co nieznane i pozbawione
formy. Po jednej stronie istnieje przestrzeń kosmiczna – zamieszkana i zorganizowana,
po drugiej zaś, za granicami tej oswojonej przestrzeni, rozciąga się nieznana i
przerażająca kraina (…) chaos, śmierć, noc.”32 Możemy więc widzieć w powieściowej
przestrzeni miasta parabolę świata jako całości, należy jednak wyraźnie podkreślić, iż
sposób przedstawienia miasta nawiązuje w powieści Mor do symboliki piekielnej. Miasto
jest nie tylko ustrukturyzowaną przestrzenią, jest też niebezpiecznym labiryntem, w
którym bohater błądzi zataczając niekończące się kręgi. Tę symbolikę postaramy się
wyjaśnić nawiązując do poetyki karnawałowej i przedstawień świata na opak, co z kolei
wiąże się ściśle z określeniem struktury czasowej powieści.
Pamiętając o bachtinowskiej zasadzie nierozdzielności kategorii czasu i
przestrzeni w dziele literackim33 spróbujmy opisać strukturę czasową powieści Mor.
Mikrokosmos miasta został przez autora przedstawiony w określonym punkcie
czasowym, w punkcie, który określić możemy jako okres przejścia, zawieszenia między
życiem a śmiercią, normalnością a szaleństwem. Jest to typowa figura czasu
granicznego, gdy normy i wartości ulegają zawieszeniu, jest to również typowa figura
czasu świątecznego, czasu karnawału. Właśnie kategoria karnawału, jak okresu
odwrócenia wartości, zawieszenia norm i zasad stanowi klucz do zrozumienia poetyki
powieści Mor. Świat przedstawiony przez Wałerija Szewczuka stanowi bowiem typowy
obraz świata na opak, świata, w którym chaos dominuje nad kosmicznym porządkiem,
w którym odwrócone zostają ustalone hierarchie i wartości. Czym jednak jest karnawał i
jakie znaczenie symboliczne wiąże się z konwencją odwrócenia ustalonego porządku?
Wiemy iż jest on zabawą, wielkim świętem i rodzajem rytuału kończącego stary rok.
31Ibidem. – S.104.
32 Mircea Eliade. – Obrazy i symbole. – Warszawa, 1998. – S. 42–43.
33 Michaił Bachtin. Problemy literatury i estetyki. – Warszawa, 1982. – S. 279
Wiemy też, że od wieków z okresem karnawału wiązały się huczne zabawy, maskarady
pijatyki a nierzadko i praktyki orgiastyczne. Charakterystyczną cechą tego święta była
praktyka przebierania się oraz odwrócenie hierarchii społecznej, nędzarze przebrani w
bogate szaty, panowie usługujący swym poddanym34. Te obrazy odwrócenia porządku,
szaleńczej zabawy i zrównania wszystkich grup społecznych możemy odnaleźć również
w omawianej powieści, bohaterowie której niejednokrotnie przedstawieni są w trakcie
histerycznej hulanki: “Саме звідтіля неслися п’яні вигуки і вискотіла, ааж
захлиналася, музика. Там танцювали й пили чоловіки та жінки, обміняючи все, що
мали на горілку”35. Lub w innym miejscu: “Парубки вибивали з бочок днища, і до них
потягся ліс кухликів та кварт, горщиків чи просто рук (…) Червоне вино заливало
бороди й одежду, ніби кров – пили усі. (…)36 – Нам трапилося таке раз на віку! Ми
теж хочемо побенкетувати в палаці, хочемо посідити у золочених кріслах і поспати
на панських ліжках”37.
Jest więc powieściowe miasto przestrzenią iście karnawałowego szaleństwa,
łączącego elementy grozy i śmieszności, śmierci i zabawy. Jak jednak należy
interpretować ten karnawałowy obraz świata na opak? Odwołując się do koncepcji
wspomnianego wyżej rumuńskiego religioznawcy, Mircei Eliadego proponujemy
interpretację karnawału w kategoriach symboliki śmierci i odrodzenia świata,
“wyczerpania starego czasu” i kreacji nowego porządku38. Analizując niezliczoną ilość
rytuałów końca roku pochodzących z różnych obszarów geograficznych i różnych epok
badacz stwierdził, iż odbywają się one według mniej więcej jednolitego schematu
symbolicznego39.
Nie zagłębiając się w złożoną symbolikę karnawałowych rytuałów, podkreślmy
jedynie, iż Eliade interpretuje je wszystkie jako symboliczny obraz śmierci “starego”
świata, zburzenia ładu – kosmosu i okresowej dominacji chaosu. Obrazami chaosu są
właśnie wszelkiego rodzaju maszkary, praktyki orgiastyczne, zniesienie hierarchii i
pomieszanie wysokiego z niskim. Zdaniem rumuńskiego badacza, ujęty w konwencję
karnawału rytuał nowego roku ma na celu ponowną kosmogonię, odrodzenie świata,
narodziny nowego ładu. Jest rodzajem “odnowienia czasu” a co za tym idzie odnowienia
przestrzeni40. W kategoriach myślenia mitycznego wszechświat odradza się cyklicznie,
zataczając rodzaj kosmicznego koła, aby odrodzenie mogło się zrealizować musi
uprzednio nastąpić śmierć i zniszczenie.
Zaprezentowana interpretacja karnawału, wraz z zaproponowaną przez Ludmiłę
Tarnaszyńską zasadą uniwersalizacji świata przedstawionego, pozwala odczytać
strukturę czasowo-przestrzenną powieści jako symboliczny obraz umierającego świata.
Z obrazem tym koresponduje schemat indywidualnych losów bohaterów powieści,
34 Jacques Heers. Święta głupców i karnawały. – Warszawa, 1995. – S. 19.
35 Валерій Шевчук. Мор. – Львів, 2004. – С. 239.
36 Ibidem. – S. 264.
37 Ibidem. – S. 264.
38 Mircea Eliade. Mit wiecznego powrotu. – Warszawa, 1998. S. 64–65.
39 Ibidem. – S. 65–66.
40 Mircea Eliade. Aspekty mitu. – Warszawa, 1998. – S. 49–51.
układający się również w historię symbolicznej śmierci duchowej. Przyjrzyjmy się więc
bliżej bohaterom Moru.
W powieści Mor śledzimy losy czterech postaci, które podzielić można na dwie
grupy, pozostające względem siebie w opozycji. Są to przede wszystkim postacie
pierwszoplanowe: Obcy (Странній) i morowy lekarz (Алембек) oraz para bohaterów
drugoplanowych: Sinonosy (Сіроносий) i mnich Hryhorij (чернец Григорій). Obie pary
składają się z bohatera pozytywnego, uosabiającego wartości życia i miłości (Григорій,
Алембек) oraz negatywnego, będącego wcieleniem śmierci i zła (Сіроносий, Странній).
W obu parach jeden z bohaterów jest wędrowcem, przybyszem z poza miasta
(Странній, Григорій) drugi zaś jest mieszkańcem miasta, ściśle związanym z jego
przestrzenią (Сіроносий, Алембек). Co ciekawe, linia opozycji wędrowiec-mieszkaniec
przecina się z osią wartościowania dobro-zło. Przybyszem jest zarówno pozytywnie
waloryzowany Григорій jak i będący uosobieniem śmierci Странній. Mieszkańcami
miasta są natomiast zarówno altruistyczny Алембек jak i okrutny Сіроносий.
Konstrukcja ta stwarza wrażenie równowagi elementów negatywnych i pozytywnych
wewnątrz i na zewnątrz miasta. Należy przy tym wyraźnie podkreślić iż wartościowanie
bohaterów i określanie ich jako “dobrych” i “złych” nie ma charakteru wyłącznie
moralnego, tego typu kategoryzacja byłaby bowiem zbyt naiwna. Określając bohaterów
jako negatywnych i pozytywnych odwołujemy się raczej do waloryzacji symbolicznej,
sytuującej poszczególne elementy świata po stronie życia i śmierci, ciemności i światła.
W kontekście tego typu waloryzacji bohater uosabia dobro o tyle, o ile sytuuje się po
stronie życia i miłości, zło natomiast, gdy personifikuje śmierć i zniszczenie.
Bohaterowie Moru są więc nie tylko indywiduami, stanowią również wcielenie
określonych wartości, a relacje między nimi określa zasada przeciwstawienia,
przybierająca formę bezpośredniej walki jak w przypadku pary Сіроносий- Григорій bądź
też duchowych zmagań, jak ma to miejsce w przypadku pary Алембек — Странній.
Relacje między bohaterami można więc interpretować w kategoriach zmagań dobra ze
złem, śmierci z życiem, światła z ciemnością. Interpretacja ta koresponduje z semantyką
karnawałową, którą wspominany już kilkakrotnie Eliade określa jako symboliczną walkę
Kosmosu z Chaosem41, rozumianych jako symbol życia i śmierci świata.
W kontekście takiej, totalizującej interpretacji historie życia poszczególnych
bohaterów układają się w schemat fabularny, stanowiący odzwierciedlenie
przedstawionych w powieści procesów uniwersalnych. W przestrzeni umierającego,
morowego miasta, w chaotycznym czasie zawieszenia norm i wartości rozgrywają się
indywidualne historie, których oś stanowi również schemat symbolicznej śmierci
duchowej i trudnej drogi odrodzenia. Pierwsza historia rozgrywa się jeszcze przed
wybuchem zarazy, i w kategoriach uniwersalnego obrazowania może symbolizować
początek dominacji chaosu i zła w przedstawionym świecie. Do miasta przybywa mnich
Григорій, którego autor przedstawia jako uosobienie życia, radości i siły witalnej.
Григорій jest silnie związany ze światłem słonecznym, żywiołami nieba, ziemi i
powietrza, kocha wolność, a za najwyższą wartość uważa miłość: “Я, людина, яка
41 Ibidem. – S. 54
найбільше любила сонце – простір доріг, жінок (…) я лише жив, мав нелихе серце і
вільну вдачу. Любив рослини й людей (…) я був од світу цього і завше вважал себе
його дитиною”42. Ten żywioł życia i radości zostaje zniewolony i udręczony przez
miejscowego samozwańczego inkwizytora (Сіроносий), będącego ucieleśnieniem zła i
bezmyślnego okrucieństwa. W uzurpatorskim akcie oskarżenia o herezję Сіроносий
skazuje mnicha na śmierć, więzi go w podziemnym lochu, poddaje torturom. Podczas
procesu, którego zwieńczeniem ma być uśmiercenie Григорія na bohaterów spada
wiadomość o wybuchu w mieście zarazy. Widzimy więc w tej części powieści wyraźną
dominację elementu negatywnego, historia wędrownego mnicha nie kończy się
szczęśliwie, zostaje on pokonany przez miejscowego inkwizytora. Również ogarnięte
epidemią miasto wkracza w okres chaosu i śmierci.
Sytuacja zmienia się stopniowo w toku opowieści a powolne odradzanie się
morowego miasta koresponduje w planie indywidualnym z historią innego przybysza –
poszukującego własnej osobowości Страннього. Bohater ten przybywa do miasta w
momencie, gdy jest ono bez reszty owładnięte śmiercią i szaleństwem, epidemia
pochłania kolejne życia, i wydaje się, iż dla mieszkańców nie ma nadziei na ratunek.
Sam bohater stanowi również uosobienie śmierci, jest istotą pozbawioną duszy, pamięci i
tożsamości. Jest nie – człowiekiem. Wydaje się niekiedy iż stanowi bezpośrednie
ucieleśnienie zarazy, co podkreśla następujący cytat: “Странньому стало не по собі.
Відчував ніби провину, немовби сам пустив на місто мор. Начебто він сам мучив і
катував (…) людей і від його волі залежить – згуббити це місто чи зберегти”43.
Странній żyje, przejmując dusze umierających mieszkańców miasta, żyje więc
cudzym, nieautentycznym życiem, jednak wchłanianie kolejnych ludzkich istnień
prowadzi do stopniowego odrodzenia bohatera, który w miejsce martwej pustki
wewnętrznej, zaczyna odczuwać lęk i ból, współczucie i litość. W końcowej części
powieści Странній pochłania duszę najpiękniejszą i najczystszą ze wszystkich – duszę
morowego lekarza Алембека. Tym razem jednak życie lekarza nie stanowi jedynie
namiastki prawdziwego istnienia, przejmując duszę Алембека, Странній staje się nim,
odradza się duchowo jako nowy, prawdziwy człowiek, w duszy lekarza odnajduje własną
duszę, własną prawdę i mądrość: “Зазирнув Алембеку близко в очі і раптом пізнав те,
в чому боявся признаватися собі досі – оті очі вже не належали бурмистру, але
радше йому, странньому (…) Світло, яке побачив зачарувало його і моровий
странній збагнув, що він також зникає з цього світу і з міста. Входить у нове живе я”44.
Indywidualne odrodzenie bohatera znajduje swój odpowiednik w płaszczyźnie
ponadindywidualnej – odradza się również zakażone miasto. Chaos epidemii zostaje
pokonany za pomocą żywiołów ognia i wody. Dym z rozpalanych na ulicach a następnie
zalewanych wodą ognisk wygania z miasta roje roznoszących zarazę much. Tak więc
przestrzeń miasta odradza się i oczyszcza dzięki podstawowym kosmicznym żywiołom,
co pozwala wpisać powieściową historię w kontekst uniwersalnego obrazowania
42 Валерій Шевчук. Мор. – Львів, 2004. – С. 271.
43 Ibidem. – S. 289.
44 Ibidem. – S. 316/317.
symboliczno-mitologicznego. O wykorzystaniu symboliki żywiołów jako o zabiegu
uniwersalizacji świata przedstawionego wspomina również cytowana wyżej badaczka
twórczości Wałerija Szewczuka, Ludmiła Tarnaszyńska, autorka pisze: “Stwarzając
uniwersalny, kosmiczny obraz świata autor odwołuje się do symboli i elementów jak
woda, ogień, powietrze, gwiazdy, zjawiska przyrody, słońce i jego energia rozlana w
przestrzeni wykreowanego świata”45.
Wpisanie indywidualnych losów bohaterów powieści Mor w ponadjednostkowy
kontekst symboliczny, oraz przedstawienie powieściowej rzeczywistości w kategoriach
uniwersalnych, sprawia, iż utwór Wałeija Szewczuka można interpretować w kategoriach
przypowieści o duchowym odrodzeniu człowieka, o poszukiwaniu prawdy i piękna w
najtrudniejszej nawet, najbardziej bolesnej i beznadziejnej sytuacji. Można również
odnaleźć w powieści Mor echo głoszonej przez Hrihorija Skoworodę koncepcji,
mówiącej, iż w każdym człowieku odbija się cały wszechświat. Człowiek według
ukraińskiego filozofa jest jak maleńki fragment wielkiego, rozbitego lustra, które odbija
niebo i ziemię, słońce i gwiazdy, życie i śmierć.

45 “Послуговуючись компонентами універсальної картини світу, автор вдається також до використання й таких

традиційних елементів світобудови, як вогонь, повітря, вода, небо, зорі (…) а також розлита в просторі художньої
мікрогалактики потужня сонячна енергія”. Людмила Тарнашинська. Художня галактика Валерія Шевчука. – Київ,
2001. – С. 109. (tłum. Marta Zambrzycka)

Bibliografia
1. Bachtin Michaił. Problemy literatury i estetyki. – Warszawa, 1982.
2. Eliade Mircea. Aspekty mitu. – Warszawa, 1998.
3. Eliade Mircea. Mit wiecznego powrotu. – Warszawa, 1998.
4. Heers Jacques. Święta głupców i karnawały. – Warszawa, 1995.
5. Eliade Mircea. Obrazy i symbole. – Warszawa, 1998.
6. Тарнашинська Людмила. Художня галактика Валерія Шевчука. – Київ, 2001.
7. Шевчук Валерій. Мор. – Львів, 2004.

Анотація
Метою статті є аналіз роману Валерія Шевчука Мор у рамках принципу зображення
універсальної картини світу, як літературного засобу, притаманного притчі. Вписання історії героїв
роману у понадіндивідуальний, символічний контекст дозволяє розуміти твір Шевчука як притчу
про моральне і духовне відродження людини.
Ключові слова: аналіз, символічний контекст, роман.

Аннотация
Целью статьи является анализ романа Валерия Шевчука Мор в рамках принципа
изображения универсальной картины мира, как литературного метода, присущего притче.
Вписывание истории героев романа в сверхиндивидуальный, символический контекст позволяет
понимать произведение Шевчука как притчу о моральном и духовном возрождении человека.
Ключевые слова: анализ, символический контекст, роман.

Summary
Subject of this article is analysis the novel of Valeryy Shevchuk Мор in context of conception of
allegorical symbolism in world created in literary work. Purpose of this article is to view the method how
the literary work can be read in as a parable about spiritual and moral revival of human being.
Keywords: the analysis, symbolical context, the novel.