Emerytowany prof. dr hab.,
Plac Konstytucji, 4, m. 8, 00-552 Warszawa, Polska
tel. (0048 22) 629 09 14, e-mail: ewasiatkowska@gmail.com
Język standardowy powstaje na bazie najbardziej prestiżowego dialektu. Czynnikiem
nadającym dialektowi prestiż jest m.in. powiązanie go z tradycją historyczną, w której
ważną rolę odgrywa bohater narodowy.
Czołowym bohaterem narodów wschodniosłowiańskich jest książę Włodzimierz I
Wielki, święty prawosławia. Warstwy wyższe zapoznawały się z tą postacią dzięki
piśmiennictwu staroruskiemu, lud – dzięki bylinom.
Książę Włodzimierz stworzył podwaliny historii Kijowa – kolebki staroruskiej kultury
i dawnego centrum politycznego. Uznając dialekt Kijowa za najbardziej prestiżowy, P. Berynda i I. Haljatowski w XVII w. oparli na nim kodyfikację języka ukraińskiego. Dotychczas na Ukrainie bazę języka standardowego stanowią dialekty wschodnie.
Na Łużycach do pełnej standaryzacji językowej doszło w XIX w. Punktem wyjścia
tego procesu był dialekt regionu Budziszyna użyty w XVII w. przez M. Frencla w jego
przekładzie Nowego Testamentu. Budziszyn, podobnie jak Kijów (tylko na mniejszą skalę),
przypominał o dawnej świetności przodków. Łużyczanie nie znali jednak wybitnych postaci
historycznych z Budziszynem związanych. Jako kompensację, stworzyli więc szereg postaci
mitycznych, w tym króla Przybysława. Nie posiada on żadnego historycznego prototypu,
mimo to budził w narodzie wiarę w dawną potęgę plemion nadłabskich.
Zarówno historyczny książę Włodzimierz, jak mityczny król Przybysław, inspirowali
proces standaryzacji języka ukraińskiego i górnołużyckiego.
Wyrazy kluczowe: historiа języka, poczucie narodowe, język narodowy, standaryzacja
językowa, tradycja bohatera narodowego, poczucie regionalne, kulturotwórcza funkcja
mitu.
“Мовний стандарт” виникає на основі найпрестижнішого діалекту. Чинником,
який визначає престиж діалекту, є його зв’язок з історичною традицією, важливе
місце в якій займає образ національного героя.
Головним національним героєм східнослов’янського простору є князь Володи-
мир І Великий, святий православної церкви. Вищі прошарки суспільства пізнавали
цю постать завдяки джерелам староруської писемності, а простий люд – завдяки
билинам.
Князь Володимир заклав підвалини історії Києва – колиски староруської
культури і давнього політичного центру. Вважаючи київський діалект найпрестиж-
нішим, П. Беринда та І. Галятовський у XVII ст. власне на його базі здійснили
кодифікацію української мови. І дотепер основою українського “мовного стан-
дарту” є східні діалекти.
У Лужиці завершення формування “мовного стандарту” відбулося лише у
XIX ст. Точкою відліку цього процесу був діалект регіону Будишина, викорис-Książę Włodzimierz i król Przybysław. Znaczenie bohaterów narodowych dla standaryzacji… 335
таний у XVII ст. М. Френцелем у його перекладі Нового Завіту. Будишин, подібно
до Києва (але в менших масштабах), нагадував про колишню славу предків. Однак
лужичанам не були відомі славетні історичні постаті, пов’язані з Будишином. Тому
з метою компенсації вони створили низку міфічних постатей, зокрема короля
Пшибислава. Ця постать не має жодного історичного прототипу, однак пробуджує
у народу віру в давню могутність полабських племен.
Як історична постать князя Володимира, так і міфологічний король Пшибислав
надихали процес стандартизації української та верхньолужицької мов.
Ключові слова: історія мови, національне почуття, національна мова, стандар-
тизація мови, традиція національного героя, регіональне відчуття, культуротворча
функція міфу.
Przywołanie tych postaci – jednej historycznej, drugiej legendarnej – w pracy z zakresu
lingwistyki wydać się może zabiegiem zaskakującym. A jednak…
Standaryzacja językowa jest centralnym problemem historii języka, która to dyscyplina
może oferować badaczowi swobodę w dziedzinie stosowania procedur analitycznych. Ze wzglę-
du na przedmiot, jest ona nauką lingwistyczną, ale – ze względu na różnorodne okoliczności
towarzyszące rozwojowi języka – szeroko pojętą nauką społeczną [2: 22–23]. Konstatacja powyższa wypływa z powszechnie przyjętego podziału historii języka na historię wewnętrzną i
zewnętrzną
1
.
Zajmijmy się historią zewnętrzną. Każdy naród, aby odszukać swoje miejsce w świecie,
musi mieć poczucie odrębności od innych grup narodowościowych i poczucie więzi z własną
grupą a ponad to świadomość własnych korzeni. Czynniki te składają się na poczucie narodowe. Stanowią fundament kształtowania się narodowej kultury i narodowego języka. Kultura
i język są dwoma podstawowymi wyznacznikami odrębności danej grupy etnicznej, są wynikiem, a jednocześnie przyczyną tej odrębności.
Poczucie narodowe rodzi się równolegle z ukształtowaniem się grupy etnicznej mającej
już cechy narodu. Często początkowo ma charakter regionalny, później rozciąga się na cały
naród. W świecie słowiańskim proces ten zachodził w różnych okresach: od czasów przedhistorycznych do XIX wieku, do tzw. odrodzenia narodowego.
Język narodowy, ściśle z kulturą narodową związany, jest zjawiskiem etnologicznym [11].
To zespół określonych środków językowych do których się dana nacja “przyznaje”, czyli uznaje je za własne
2
. Rzeczywistość językowa taką definicję potwierdza. Warianty jednego języka narodowego często wzajemnie bardziej się różnią niż dwa odrębne języki narodowe. Tak
jest np. z angielskim, hiszpańskim, niemieckim
3
. O tym, czy dany wariant językowy reprezentuje angielski, hiszpański lub niemiecki decyduje poczucie narodowe jego użytkowników.
Standaryzacji językowej, czyli wyodrębnieniu spośród różnych dialektów języka narodowego jednego dialektu, uznanego za wzorcowy i awansowanie go do roli środka ogólnospołecznej komunikacji, na ogół towarzyszy silne poczucie narodowe
4
. Wzorcowy dialekt
musi zajmować pozycję dominującą.
_______________________
1
Autorem tego podziału był H. Paul (Prinzipien der Sprachgeschichte. Leipzig, 1920.) Przyjęli go: J. Baudouin
de Courtenay (Zarys historii języka polskiego. Warszawa, 1922.) oraz Z. Klemensiewicz (Historia języka polskiego.
Warszawa, 1974.)
2
Stanowisko takie przyjął m.in. H. Faska, który w odpowiedzi na bulwersujące środowisko sorabistyczne pytanie o jedność bądź dychotomię łużycczyzny, czyli o przynależność etniczną Łużyczan Górnych i Dolnych odpowiada: “Prašenje etniskeje jednoty abo dychotomije Serbow a jich rěče – mjenje linguisticki hač skerje etnosocialny
problem…” (Serbšćina / red. H. Faska // Najnowsze dzieje języków słowiańskich. red. Opole, 1998. S. 18.)
3 Wersja dolnoniemiecka np. bardziej przypomina holenderski niż górnoniemiecki.
4 Wyjątkowo do pierwszego etapu standaryzacji może dojść w wyniku np. decyzji kogoś spoza danego etnikum,
jak to miało miejsce w historii języka górnołużyckiego, zob. niżej.336 Ewa SIATKOWSKA
Brak języka standardowego (wynikający zwykle z nikłego poczucia narodowego) osłabia
prestiż narodowego języka. Może doprowadzić do jego dezintegracji i wreszcie śmierci. Przykładem jest język Drzewian Połabskich. Mimo zalążków piśmiennictwa, był on rozbity na
bardzo się od siebie różniące gwary
5
.
Wśród różnych determinantów wykształcania się poczucia narodowego wymienić należy – i
to na jednym z pierwszych miejsc – tradycję historyczną, a w jej ramach tradycję bohatera
narodowego.
Bohater narodowy jest ucieleśnieniem wszelkich szczytnych ideałów, wartości i zasad,
którymi naród powinien się kierować. Stanowi obiekt kultu każdej grupy etnicznej. Należy do
symboli narodowych jak sztandar, hymn, czy godło państwowe. W kulturze każdego narodu, a –
pośrednio – także w jego języku, będącego tej kultury twórcą i wyrazicielem, odgrywa on kluczową rolę.
Rozpatrzmy to zagadnienie na przykładzie historii języka ukraińskiego i języka górnołu-
życkiego.
Książę Włodzimierz I, święty Włodzimierz – patron naszego Jubilata, jest centralną postacią wśród wschodniosłowiańskich bohaterów narodowych.
Przytoczmy zarys jego biografii: Panował nad Rusią Kijowską w latach 980–1015. Po
objęciu władzy w Kijowie, zajął się umacnianiem państwa. Na wschodzie stłumił opór plemion stepowych, a na zachodzie dokonał aneksji Grodów Czerwieńskich (z Przemyślem). Dopiero wojna z Bolesławem Chrobrym, sprzymierzonym z Pieczyngami, w pewnym stopniu zachwiała potęgę Rusi Kijowskiej, ale Włodzimierz szybko przywrócił stabilizację państwa. Od
napadów Pieczyngów bronił się, budując szereg warownych grodów, które obsadzał osadnikami wojskowymi. W 988 r. dokonał chrztu Rusi i ożenił się z siostrą cesarza Bizancjum Bazylego II – Anną. Najprawdopodobniej zawarł sojusz z Bizancjum. Kijów stał się metropolią,
podległą patriarchatowi bizantyńskiemu. Rozpoczęto kształcić duchownych chrześcijańskich
rekrutujących się z miejscowej ludności. Stworzono podwaliny organizacji kościelnej. Wydano
Statuty kościelne. Rozpoczęto budowę licznych cerkwi. W Kijowie powstał sobór katedralny.
Książę zainicjował podział kraju na dzielnice, które musiały składać daninę, co stanowiło dla
kasy państwowej stałe źródło dochodu. Wprowadził do obiegu złote i srebrne monety. Po
śmierci Anny w r. 1012, najprawdopodobniej ożenił się jeszcze raz. Zmarł 15.07.1015 r. Pochowany jest, razem z Anną, w kaplicy św. Klemensa, w Dziesięcinnej cerkwi, w Kijowie
[7/VI: 532–533].
Dla celów mojego artykułu ważna jest przede wszystkim subiektywna ocena księcia Włodzimierza przez jego potomnych.
Młody kościół chrześcijański na Rusi miał zapotrzebowanie na własnych świętych, bo w
ten sposób mógł do pewnego stopnia uniezależnić się od Bizancjum. Jak podają dokumenty,
książę kijowski był za życia postacią popularną, lubianą i szanowaną, miał więc predyspozycje
do wyniesienia na ołtarze. Prawdopodobnie w 1050 r., a więc w 35 lat po śmierci księcia Włodzimierza, być może z okazji ukończenia fortyfikacji Kijowa i kilku ważnych obiektów sakralnych, wygłoszono orację pochwalną na cześć zmarłego władcy. Wersja pisana oracji stanowi
część zabytku Słowo o prawie i łasce. Jako autora przemówienia zwykle się wymienia pierwszego Rusina na stanowisku metropolity kijowskiego – Hilariona
6
[7/V: 300–301].
_______________________
5
Nie była to jedyna przyczyna klęski Drzewian, ale przyczyna bardzo ważna. Inne analizuję m.in. w pracach:
Niektóre zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania szybszej germanizacji Połabian niż Łużyczan // Studia slavistoca
inhonorem Nullo Minissi. Katowice, 1997. S. 215–223 oraz Szkice… S. 148–150.
6 Wspomniany jest on jako autor oracji w Powieści dorocznej (XII w.), a poza tym jedyny zachowany rękopis
Słowa znajduje się w Kodeksie Synodalnym (ok. 1470) obok formuły prezentacyjnej Hilariona, złożonej w dniu
otrzymywania przez niego sakry biskupiej.Książę Włodzimierz i król Przybysław. Znaczenie bohaterów narodowych dla standaryzacji… 337
W panegiryku tym po raz pierwszy książę Włodzimierz został nazwany wielkim kaganem,
apostołem Rusi, który “zasłużył sobie na miejsce w chórze świętych […], bo wskrzesił nas (tzn.
Ruś), złożonych na łożu śmierci niemocą bałwochwalstwa”. Słowa te stały się podstawą
kanonizacji księcia, która nastąpiła w XII w. [7/V: 301]. Potem wielokrotnie w piśmiennictwie
staroruskim wspomniany tekst był powtarzany i rozszerzany, np. w części I tryptyku Pamięć i
pochwała księcia Włodzimierza z XIII w., tekście wielokrotnie kopiowanym [7/VI: 533].
Włodzimierz I wymieniany jest w licznych latopisach, w niemieckiej kronice Thietmara z
Merseburga z początku XI w., w rodzimej kronice Nestora z XII w. i innych źródłach historycznych.
Czyny Włodzimierza sławią też stariny
7
należące do tzw. cyklu kijowskiego. Jako gatunek, powstały one z pewnością w X, XI w. na Rusi Kijowskiej. Opiewają walki z najazdami
koczowniczych plemion Pieczyngów, Połowców, później Tatarów. Książę Włodzimierz,
zwany w starinach “czerwonym słoneczkiem”, pokonał stepowe plemiona, czym zyskał sobie
tytuł do sławy i status bohatera ustnej twórczości ludowej
8
. Występuje tam w otoczeniu swej
drużyny rycerskiej, wśród której są też chłopi, np. Ilja Muromiec. Ten demokratyczny akcent
zjednywał władcy miłość ludu. Zarówno księcia jak jego rycerzy charakteryzowało męstwo i
poczucie sprawiedliwości.
Utwory, zarówno pisane jak ustne, poświęcone swojskim świętym, a więc w pierwszym
rzędzie św. Włodzimierzowi, jego synom Borysowi i Glebowi i innym, stanowiły konkurencję
dla apokryfów, idących z Bizancjum, popularyzujących świętych greckich lub rzymskich, np.
Teodora, Irenę, Jerzego [7/I: 42]. Pogłębiały w narodach wschodniosłowiańskich ich patriotyzm.
Włodzimierz I był bohaterem Kościoła chrześcijańskiego i całego ruskiego społeczeństwa.
Warstwy wyższe zapoznawały się z nim przez piśmiennictwo. Wśród niższych warstw spo-
łecznych popularność zapewniała mu literatura ustna przekazywana z pokolenia na pokolenie.
Spróbujmy przedstawić związek postaci kijowskiego władcy i świętego z powstaniem
języka standardowego na Ukrainie.
Jak wiadomo, początkowo świadomość etniczna przodków Ukraińców, pozostających w
obrębie wielkiej staroruskiej wspólnoty, kształtowała się w opozycji do innych narodów z któ-
rymi byli oni w kontakcie, mianowicie Greków, plemion tureckich, później Mongołów, Litwinów, Polaków. Dopiero na przełomie XV i XVI w., w miarę wyodrębniania się ze wspólnoty
staroruskiej dialektów kijowsko-poleskich (wschodnioukraińskich) i galicyjsko-podolskich (zachodnioukraińskich) [9, 10], ukraińskie (małoruskie) poczucie narodowe zaczęło się powoli
kształtować.
W następnym stuleciu podjęto pierwsze próby standaryzacji językowej Nie było na Ukrainie wówczas elity społecznej, której język nabrałby prestiżu i stałby się wzorcem ogólnonarodowym. Wyższe warstwy stanowili Rosjanie albo Polacy. Natomiast było prestiżowe miasto
przypominające o dawnej świetności kraju. Miastem tym był Kijów.
Język Kijowa stał się podstawą cerkiewno-ukraińskiego leksykonu P. Beryndy z 1627 r.,
ukrainizowanej gramatyki języka cerkiewnego I. Haljatowskiego (1665 r.) i innych publikacji.
Pozycje te mogły stać się zalążkiem przyszłej standaryzacji, ale się nie stały, bo na przeszkodzie stanęła cenzura rosyjska.
Jeszcze jeden czynnik zadziałał na korzyść kompleksu dialektów wschodnich. W XV–
XVII w., na kresach ówczesnego państwa polsko-litewskiego i w XVI–XVIII w. na terenie
_______________________
7
Jest to nazwa ludowa, podkreślająca archaiczność tego typu utworów. W nauce upowszechniła się nazwa
byliny (od zwrotu “to čto było”). Stariny są pieśniami epicznymi sławiącymi bohaterskie czyny różnych wybitnych
jednostek. Ten gatunek literacki, charakterystyczny dla Wschodu, uprawiany był na długo przed naszą erą.
8
Geneza wspomnianych utworów jest dyskusyjna. Najprawdopodobniej powstawały one w środowisku drużyn
książęcych i były upowszechniane i przekształcane przez lud.338 Ewa SIATKOWSKA
państwa moskiewskiego, pojawiła się społeczność Kozaków – niejednolitej grupy etnicznej,
składającej się ze zbiegłych od pańszczyzny chłopów, plebsu miejskiego i drobnej szlachty.
Część ludności ukraińskiej zaczęła się z Kozakami identyfikować. Tworzono we wschodnich
dialektach kijowsko-połtawskich epiczno-liryczne dumki, sławiące wyczyny kozackich atamanów. Zrodziła się “kozackofilska romantyka”. Wyznawca jej P. O. Kuliš (1819–1897) podjął
świadome działania na rzecz standaryzacji języka ukraińskiego, lansując hasło: “ukrajins’ka
mova ce ne mužic’ka mova” [5]. I. Kotlarevskyj (1769–1838) do swojej twórczości wprowadzał
wschodnie gwary okolic Połtawy, zaś T. Ševčenko (1814–1861) rozsławiał legendę kozacką.
Mimo że i Galicja odegrała dużą rolę w procesie budowania standardowego języka ukraińskiego, jednak jego jądro stanowiły dialekty wschodnie. Pierwszy słownik ukraiński B. Hrynčenki
(1863–1910) zawiera więcej elementów wschodnich.
Św. Włodzimierz był ucieleśnieniem tradycji historycznej. Bez niego nie byłoby potężnej
Rusi Kijowskiej – kolebki wschodniosłowiańskiej kultury. Był postacią o niegasnącej popularności, zarówno wśród kręgów kościelnych i warstw wyższych jak wśród ludu, a ukraińskie
poczucie narodowe ukierunkowane było właśnie na lud. Czy to przypadek, że wtedy, kiedy
zaczęto zapisywać byliny i popularyzować ich treść, czyli w w. XVII [7/I: 213], nastąpiło
ożywienie kultu św. Włodzimierza [7/VI: 533]?
Można zaryzykować twierdzenie, że choć na proces standaryzacji języka ukraińskiego
wpłynęło wiele czynników, kult św. Włodzimierza zajmuje wśród nich pozycję bardzo istotną.
W zupełnie innych warunkach następowała standaryzacja języków łużyckich.
Świadomość etniczna wszystkich nadłabskich plemion słowiańskich, a więc i przodków
dzisiejszych Łużyczan, kształtowała się (jeszcze w czasach przedpiśmiennych, ale i później),
w opozycji do Niemców z którymi od zarania swych dziejów walczyli. Wewnętrzna więź mię-
dzyplemienna była słaba. Poczucia narodowego poszczególne plemiona nie miały, bo nie były
jeszcze narodami. Nie wykształciły zwartych indywidualnych systemów kulturowych, a narzecza ich mało się od siebie różniły.
Dla celów strategicznych tworzono związki plemienne. Plemiona Łużyczan, które dały
początek Łużyczanom Dolnym i plemiona Milczan – przodków dzisiejszych Łużyczan Górnych wchodziły, obok innych grup etnicznych, w skład Związku Serbów. Wkrótce zostali jego
jedynymi reprezentantami. Szybko następował rozpad i germanizacja innych wspólnot plemiennych – w XIV w. Ranów z wyspy Rugii, w XVI w. Obodrytów, na terytoriach których
wyrosła Meklemburgia. W XVIII w. Drzewianie Połabscy, którzy mimo utraty niepodlegości
przez 1000 lat zachowali swój język i kulturę, także ulegli.
Łużyczanie i Milczanie jeszcze w X w. dostali się pod panowanie niemieckie. Byli narodem, składającym się prawie wyłącznie z niewykształconych chłopów pańszczyźnianych.
Rycerstwo łużyckie, zanim dało początek warstwie szlacheckiej, wyginęło w walkach z
Niemcami, wyemigrowało z kraju, lub przeszło na stronę wroga. Słabo rozwijało się wśród
nich poczucie narodowe, wykształciło się tylko poczucie regionalne. Do XIX w. w językach łużyckich istniała jedynie nazwa domowina, domizna na oznaczenie ‘rodzinnych
stron’(odpowiednik semantyczny niem. Heimat). Nazwa określająca ‘cały kraj’ – wótčina
pojawiła się po raz pierwszy w słowniku K. Pfula (1866 r.) jako wariant fonetyczny czes.
otčina, a odpowiednik semantyczny niem. Vaterland [6]. Na marginesie można dodać, że
powstanie w XIX w., w językach łużyckich, nazwy dla ‘całego kraju’ może z jednej strony
być rezultatem zdobycia przez Łużyczan pewnej wiedzy o tym kraju (oderwanie chłopa od
ziemi po zniesieniu pańszczyzny i możliwość jego przemieszczania się
9
, wzrost wykształ-
cenia ludności i td.), ale z drugiej – może być wpływem niemieckich odpowiedników
_______________________
9
Nie bez znaczenia było wydanie przez A. Smolera zbioru Pjesnički hornych a delnych Serbow. Grimma, 1841,
1843. Uważano tę edycję za “zwierciadło, w którym naród łużycki ujrzał sam siebie”.Książę Włodzimierz i król Przybysław. Znaczenie bohaterów narodowych dla standaryzacji… 339
wyrazowych. Długotrwały podział na regiony wytworzył w narodzie niemieckim poczucie
jedności najpierw z “małą ojczyzną” (Heimat), potem dopiero z “dużą ojczyzną” (Vaterland).
Najstarsze piśmiennictwo w języku narodowym na Łużycach pochodzi z XVI w., ale nie
mogło ono stanowić podstawy standaryzacji, bo było pisane w różnych dialektach. Nie wykształcił się wówczas dialekt cieszący się społecznym prestiżem, wzorcowy. Nie było rodzimej
elity społecznej (por. wyż.), warstwy wyższe reprezentowali Niemcy. Dopiero pod koniec
XVII w., w wyniku odgórnej decyzji władz Kościoła ewangelickiego, rozesłane po wszystkich
parafiach tłumaczenie Nowego Testamentu M. Frencla spopularyzowało język tego przekładu.
Nie była to jeszcze standaryzacja, ale wstęp do niej. Nowy Testament M. Frencla upowszechnił
bierną znajomość jednego dialektu, ale nie doszło do przekształcenia go w środek ogólnonarodowej komunikacji, bo nikt językiem biblijnym nie mówił. Motywem tego kroku nie była
dbałość o język, tylko chęć spowodowania wśród ludności łużyckiej lepszego zrozumienia
przekazu Ewangelii. Niemniej, kiedy już świadomie, w okresie romantyzmu i później, przystąpiono do budowy podstaw języka standardowego, nawiązano do dialektu w którym pisał
M. Frencel.
Tłumacz Nowego Testamentu świadomie za najodpowiedniejszy do swej pracy uznał
“najbardziej archaiczny” dialekt regionu Budziszyna, pisze o tym we wstępie dzieła. W tym
punkcie zbiega się historia literackiego języka ukraińskiego i górnołużyckiego.
Łużyczanie też nie mieli, jak Ukraińcy, prestiżowego dialektu, którym posługiwałaby się
elita narodu, ale mieli prestiżowe miasto – Budziszyn. Stanowił on jeden z niewielu materialnych dowodów dawnej świetności kraju. Na temat swoich bohaterów narodowych Łużyczanie
wiedzieli niewiele, natomiast wiadomo było z całą pewnością, że Budziszyn, podobnie jak
Kijów tylko na mniejszą skalę, był w przeszłości grodem słowiańskim, najprawdopodobniej
siedzibą władcy Milczan, zwanym w dokumentach castrum Budissin
10
.
Ukraińcy znają imię potężnego władcy, który panował w Kijowie – Łużyczanie nie wiedzą kto panował w Budziszynie
11
. W takich sytuacjach, jako kompensację, tworzy się mity
[1: 7]. W folklorze i literaturze łużyckiej roi się od legendarnych “pseudo-królów” [8, 3]. Ze
strzępów wiadomości historycznych tworzy się postacie wodzów (“królów”) różnych plemion
nadłabskich, nie tylko Milczan. Najefektowniejszą postacią jest bohater epopei Jana Ćěsli
(1840–1915) Kral Přibysław (1868).
Prototypem “króla”
12
nie jest żadna postać historyczna. Imię Przybysław nosili różni
władcy nadłabscy i pomorscy. W źródłach notowany jest Przybysław (Prebizlavus), domniemany książę Stodoran, panujący u schyłku X w. w Brennie. Przybysław-Henryk (początek
XI w.) uważany był za ostatniego władcę słowiańskiego Stodoran. Inny Przybysław w latach
1131–1143 panował nad Połabianami, w latach 1143–1157 był księciem stargardzkim. Za
jego rządów wśród Połabian i Wagrów odżyło pogaństwo. Imię Przybysław miał książę obodrycki (panował w latach 1160–1179), syn Niklota. Za panowania Przybysława, Związek Obodrycki się rozpadł. Przybysław sprzymierzył się z saskim księciem Henrykiem Lwem, wspomagając zarówno jego jak króla duńskiego Waldemara w wojnie z pomorskimi Rugianami.
Poza terenem nadłabskim imię Przybysław (w wersji Pribislav) nosił tylko książę południowo
serbski panujący w latach 892–893 [7/IV: 398–400].
_______________________
10
Kronikarz zwany Geografem Bawarskim wymienia 30 grodów Milczan. Słowiańskość Budziszyna potwierdza
archeologia.
11
Założyciel grodu z pewnością nazywał się Budych, co jest skróceniem od imienia Budysław lub Budymir, por.
Schuster-Śewc H. Nazwa tysiącletniego Budziszyna i jego zamku Ortenburg // Lĕtopis. XLVI, 2. 1999. S. 91–94,
przekład polski w Zeszyty Łużyckie. XXXV/XXXVI. 2003. S. 65–69. Etymologia imion Budysław, Budymir jest
przejrzysta: ‘budzący sławę, pokój’, por. stp. Budziwoj, Taszycki W. Słownik staropolskich nazw osobowych. I.
Wrocław, 1965. S. 276–277. Nazw Budziszyn jest w Słowiańszczyźnie dużo.
12
Jest to tytuł konwencjonalny nadawany w łużyckiej historiografii różnym książętom i wodzom.340 Ewa SIATKOWSKA
Imię bohatera eposu Jana Ćĕsli (o ile w ogóle pisarz górnołużycki o tych postaciach historycznych wiedział) nawiązuje do wymienionych wyżej książąt nadłabskich. Naturalnie żaden
historyczny Přibysław nie był prototypem literackiego Přibysława, bo żaden nie miał cech bohatera narodowego. Panowali nad północnozachodnimi plemionami słowiańskimi w schyłkowym okresie ich niepodległości lub nawet – jak syn Niklota – po ich upadku. Přibysław literacki to bohater zbiorowy, wykreowany na władcę idealnego, mieszczącego się w ówczesnym
europejskim etosie rycerskiem [3: 116].
Łużyczanie czuli się spadkobiercami Serbów i wszystkich słowiańskich plemion nadłabskich, ponieważ tylko oni oparli się germanizacji, król Přibysław tytułuje się więc “królem serbskim”, albo nawet “królem słowiańskim”. Zamek jego znajdował się w górach, na szczycie
Limas. Lokalizacja ta nie odnosi się do Budziszyna, który – jak twierdzą niemieccy historycy
[4: 67] – położony był gdzie indziej. Słowiańscy osadnicy z plemienia Milczan zbudowali na
występie skalnym, nad brzegiem Sprewy, powyżej brodu, gród na miejscu którego powstał
później niemiecki kompleks zamkowy Ortenburg. Odkryto tu ceramikę wczesnosłowiańską
(VII, VIII w.) i ziemianki późnosłowiańskie (XI w.).W mitach nie chodzi jednak o ścisłość
realiów.
Król Przybysław panował nad rozległą krainą nad Sprewą i nad Łabą. Poddani jego żyli w
dobrobycie. Inni władcy słowiańscy, m.in. Czech i Lech, oddawali się pod opiekę Przybysława. Ćěsla nie liczy się z chronologią. Pisze, że o rękę córki królewskiej Łady ubiegał się
król morawski. Król Przybysław był poganinem, czcił Białego i Czarnego Boga, Swientowita i
Peruna. Składał im ofiary na górze Praszycy.
Wybuchła wojna z Frankami, którym przywodził król Ludwik. Nie miał on dla Serbów
litości. Zginęli, ale odrodzą się znowu.
Epos Ćěsli i wiele podobnych mu mitów, próbuje wykreować w świadomości ludu łużyckiego obraz dawnej potęgi Łużyc. Nie jest istotna nieautentyczność tego obrazu, istotna jest
kulturotwórcza funkcja mitu. Społeczeństwo łużyckie wierzyło w treści mitologiczne, bo
wiara ta pomagała mu utrzymać poczucie narodowe
13
. Charakterystyczne jest przyjęcie utworu
Ćĕsli przez współczesnych mu naukowców. A. Černý (Stawizny basnictwa łužiskich Serbow,
1910) nie krytykuje ahistoryczności utworu, a nawet stwierdza, że jest on “bóle historiski” niż
inne. J. Páta w swojej “Serbskiej čitance” (1920) umieszcza fragmenty “Krala Přibysława”.
Jakkolwiek książę Włodzimierz żył naprawdę, a króla Przybysława nigdy nie było,
odegrali oni w procesie standaryzacji językowej bardzo zbliżoną rolę.
______________________
1. Bobrownicka M. Słowo wstępne // Mity narodowe w literaturach słowiańskich. Kraków, 1922.
2. Borawski S. Podstawy idei poznawczej studiów nad dziejami języka. Esej o diachronii //
Rozprawy o historii języka polskiego. Zielona Góra, 2005. S. 22–23.
3. Kłos Z. Mityczni królowie Łużyczan // Obraz kapłana, wodza, króla w kulturach słowiańskich.
Warszawa, 1998. S. 115–119.
4. Knebel J. Bautzen/Budyšin. Von der Stammesburg zur Stadtsiedlung // Lĕtopis. Rjad B.
XXXVIII. 1991.
5. Ohyjenko I. Istoryja ukrains’koji literaturnoji movy. Kyjyv, 1995.
6. Siatkowska E. Ojczyzna w oczach Handrija Zejlera i Jurija Brĕzana // W kręgu Krabata.
Katowice, 2002. S. 86–91.
7. Słownik starożytności słowiańskich. T. I – VIII. Wrocław, 1961–1996.
_______________________
13 W tym kontekście warto wspomnieć o innym, bardzo do dziś rozpowszechnionym micie, mianowicie o
przekonaniu, że Łużyczanie zostali ochrzczeni przez Cyryla i Metodego lub ich uczniów, mimo bardzo nikłych
dowodów naukowych świadczących o autentyczności tego faktu, zob. Siatkowska E. Geneza mitu cyrylo-metodejskiego na Łużycach // Przemilczenia w relacjach międzykulturowych. Warszawa, 2008. S. 285–296.Książę Włodzimierz i król Przybysław. Znaczenie bohaterów narodowych dla standaryzacji… 341
8. Śliziński J. “Serbski król” w podaniach łuzyckich // Slavia Occidentalis. XXI. Poznań, 1961.
S. 125–130.
9. Šerech J. (Ševelov J., Shevelov). Problems in the Formation of Belorussian, Supllement to
“Word”. Vol. 9. New York, 1953.
10. Šerech J. (Ševelov J., Shevelov). Vnesok Hałyčyny u formuvannja ukrains’koji literaturnoji
movy. L’viv–N’ju Jork, 1996.
11. Škiljan D. Govor nacije. Zagreb, 2002.
PRINCE VLADIMIR AND KING PRIBISLAV.
THE MEANING OF NATIONAL HEROES
FOR THE STANDARTIZATION OF LANGUAGE
Ewa SIATKOWSKA
Retired professor dr of protected dissertation
Area of Constitution, 4–8, 00552 Warsaw, Poland
tel. (0048 22) 629 09 14, e-mail: ewasiatkowska@gmail.com
Standard language is created on the basis of the most prestigious dialect. One of
the factors that grant prestige to a dialect is connecting it with a historical tradition
where an important part is played by a national hero.
A leading hero of the East Slavic nations is prince Vladimir I of Kiev, or Vladimir the Great, a saint of the Orthodox Church. The upper classes have become acquainted with this character owing to Old Russian writings, whereas common people –
thanks to bylinas.
Prince Vladimir layed foundations of the history of Kiev, the birthplace of Old
Russian culture and the former political center. Having considered Kiev’s dialect the
most prestigious, P. Berynda and I. Haljatowsky in 17th century based thereon the
codification of Ukrainian language. Up to that point the basis of standard language
had been constituted by eastern dialects.
In Lusatia, complete standardization of language was attained in 19th century.
The reference point for this process was the dialect of Budissin/Bautzen used in the
17th century by M. Frencel in his translation of the New Testament. Budissin, just
like Kiev – only on a smaller scale, reminded of the ancient splendor. However, the
Lusatians did not know prominent historical personages related to Budissin. In compensation, they created several mythical characters, including king Pribislav, instead.
As a character, the king had been unpreceded by any historic prototype, nevertheless
evoked the faith in Elbian tribes’ ancient might.
Both the historic prince Vladimir and the mythical king Pribislav have inspired
the process of standarization of Ukrainian and Upper Sorbian language respectively.
Key words: the history of language, ethnic sense, ethnic language, standardization of language, the folk hero tradition, regional sense, myth’s cultural formation
function.342 Ewa SIATKOWSKA
КНЯЗЬ ВЛАДИМИР И КОРОЛЬ ПШИБЫСЛАВ.
ЗНАЧЕНИЕ НАЦИОНАЛЬНЫХ ГЕРОЕВ
ДЛЯ СТАНДАРТИЗАЦИИ ЯЗЫКА
Эва СЯТКОВСКА
площадь Конституции, 4, к. 8, 00-552 Варшава, Польша
тел. (0048 22) 629 09 14, e-mail: ewasiatkowska@gmail.com
Языковой стандарт возникает на основе наиболее престижного диалекта.
Одним из факторов, определяющих престижность диалекта, является его связь с
исторической традицией, в которой важную роль играет образ национального героя.
Главным национальным героем восточнославянского пространства является
князь Владимир І Великий, святой православной церкви. Высшие слои общества
знакомились с этой исторической личностью из источников старорусской
письменности, простой народ – из былин.
Князь Владимир заложил основы истории Киева – колыбели старорусской
культуры и древнего политического центра. Считая киевский диалект наиболее
престижным, П. Беринда и И. Галятовский в XVII в. именно на его базе осуществили
кодификацию украинского языка. И до настоящего времени основой украинского
“языкового стандарта” являются восточные диалекты.
В Лужице формирование “языкового стандарта” завершилось только в XIX в.
Точкой отсчета этого процесса был диалект региона Будышина, использованый в
XVII в. М. Френцелем в его переводе Нового Завета. Будышин, как и Киев (только в
меньших масштабах), напоминал о былой славе предков. Однако лужичанам не были
известны прославленные исторические личности, связаные с Будышином. Поэтому с
целью компенсации они создали ряд мифических фигур, в частности короля
Пшибыслава. Этот герой не имеет исторического прототипа, однако пробуждает в
народе веру в могущество полабских племен в прошлом.
Как историческая личность князя Владимира, так и мифический герой король
Пшибыслав вдохновляли процесс стандартизации украинского и верхнелужицкого
языков.
Ключевые слова: история языка, национальное чувство, национальный язик,
стандартизация языка, традиция национального героя, региональное чувство,
культуротворческая функция мифа.
Стаття надійшла до редколегії: 14.09.2008
Прийнята до друку: 25.12.2008