Прийменникова просторова система в кожній зі слов’янських мов має свою специфіку, що пов’язано з
відмінностями в мовній перцепції просторових відношень. У статті подано спостереженн щодо формування
складу просторових прийменників у цих мовах. Головна увага зосереджена на прийменникових засобах
вираження аблативних відношень.
Ключові слова: просторові відношення, аблативність, прийменник.

Uważa się powszechnie, że w języku utrwalił się raczej naturalny, intuicyjny (by nie powiedzieć: naiwny)
pogląd na przestrzeń, że bliższa mu jest, bardziej niż jakakolwiek inna, tzw. przestrzeń euklidesowa, w ktуrej każdy
punkt może być scharakteryzowany przez podanie trzech wspуłrzędnych kartezjańskich x, y, z. W potocznym
rozumieniu oznacza to, że wszelkie relacje przestrzenne zakładają trzy wymiary, a mianowicie długość, szerokość i
wysokość, czego konsekwencją jest wielość konfiguracji i silne rozczłonkowanie porządku przestrzennego.
W planie teoretycznych poszukiwań sposobуw opisu stosunkуw przestrzennych sprowadzać się to może do idei
stworzenia specjalnej logiki przestrzeni czy specyficznej geometrii, przy ktуrej pomocy mogłyby być opisane wszelkie
możliwe relacje przedmiotуw w przestrzeni, rzeczywiste konfiguracje przedmiotu względem określonego układu
odniesienia. Dla konfiguracji tych w następnej kolejności należałoby znaleźć poszczegуlne nazwy i sposoby wyrażenia.
Należy przypuszczać, iż przy takim podejściu do opisu zostałyby ujawnione liczne nader subtelne rуżnice w
znaczeniach, ktуre nie są wyrażane w realnych językach, a zatem opis uwzględniałby raczej sferę pozajęzykową, czysto
fizyczną. Wiadomo jednak, że taka geometria czy logika nie istnieje: abstrakcyjne pojęcia geometrii są bowiem dosyć
odległe od konkretnych prezentacji wyrażanych w języku. Pozostaje zatem droga, ktуra prowadzi od jednostek
morfologicznych (przyimkуw) do weryfikacji i bardziej dogłębnego opracowania hipotezy tzw. poziomu
tektogramatycznego. Przypomnijmy, że opis generatywny języka z kilkoma poziomami oparty jest na idei, iż system
języka składa się z kilku poziomуw, powiązanych wzajemnie stosunkiem formy i funkcji. Najwyższy poziom tego
systemu (tektogramatyczny) jest poziomem struktury semantycznej
Wynika z tego następujący wniosek: model znaczeń przestrzennych w pełnej postaci nie może być
przedstawiony w żadnym języku naturalnym. W każdym języku konkretnym istnieje zaledwie pewien zredukowany,
skrуcony jego wariant, w ktуrym określone relacje mogą w ogуle nie znaleźć swego wyrażenia i w ktуrym pewne
opozycje uległy redukcji.
Przy założeniu, że wyznacznikiem relacji przestrzennych jest w pierwszym rzędzie przyimek (ściślej: fraza
imienna z przyimkiem) dążność do nazwania rуżnorakich konfiguracji przestrzennych obiektуw pociąga za sobą
potrzebę rozbudowy systemu przyimkowego w taki sposуb, aby przynajmniej jakaś część z tych konfiguracji mogła być
określona w języku. Wiadomo nie od dziś, że obok przyimkуw-omnibusуw, przyimkуw „do wszystkiego‖, przyimkуw
„wszechstronnych‖ (np. na, w, przy), ktуre znacznie bardziej ogуlnie charakteryzują porządek przestrzenny „przedmiot
lokalizowany a lokalizator‖, i wobec tego mogą być stosowane do opisu sytuacji dość rуżnych od „jakiegokolwiek
sensu prototypowego‖ [Dąbrowska-Michalczak 1991: 76], istnieją przyimki nader „wyspecjalizowane‖ (np. spomiędzy,
spośrуd, zza, dookoła, wzdłuż). Użycie tych ostatnich jest ograniczone do ściśle określonych sytuacji.
Przyimki te pojawiały się stopniowo jako swego rodzaju przeciwwaga wobec „przeciążenia‖ semantycznego i
braku wyrazistości prostych przyimkуw pierwotnych. Są one dogodne rуwnież z tego względu, że dzięki
wieloznaczności wielu spośrуd ich elementуw składowych mogą wyrażać nieporуwnanie większą liczbę bardzo
subtelnych i często nader złożonych relacji. Ponadto sam fakt kombinacji przyimkуw pierwotnych (prostych) w
połączeniu z wieloznacznością tych przyimkуw stwarza warunki do ograniczenia „niewyraźności‖ i nieokreśloności
semantycznej, ktуrą przy zastosowaniu oddzielnym mogłyby odznaczać się ich poszczegуlne elementy.
Fakt ten dostrzegli już w latach 20-ch autorzy Gramatyki języka polskiego [Benni i in. 1923] włączając do swych
obserwacji o przyimkach typu z nad, z ponad, z pod, z przed itp. aktualną do dziś uwagę: „Strona znaczeniowa
przyimkуw nie została jeszcze wyjaśniona w ten sposуb, ażebyśmy mogli wiedzieć, jakie jest zasadnicze i głуwne
znaczenie przyimka. Każdy z nich ma mniej lub więcej odcieni znaczeń, ktуre są wyliczone w niektуrych gramatykach,
a zwłaszcza w słownikach, przyczem każdy autor inaczej je grupuje i inaczej określa‖. Tę część ich rozważań kończy
konkluzja: „Odcienie znaczeniowe przyimkуw, zależne od formy przypadkowej i treści pojęć, przez przyimki wiązane,
są tak zmienne, tak subtelne, że wręcz nieraz stają się nieuchwytnemi, niemożliwemi do ich ściślejszego określenia‖
(s. 363, pisownia oryginalna).
Zatem przyczyna takiej kombinacji rуżnych elementуw przyimkowych tkwi w konieczności konkretyzacji i
większej specjalizacji związku składniowego, ktуry realizuje określoną relację przestrzenną. W związku z tym
uzasadniona będzie uwaga, że powstanie złożonych przyimkуw typu spod, spopod, sprzed, zza, spoza jest zrozumiałe:
w języku istnieje bowiem dążenie do ekspresji. Dlatego też gdy z czasem zaczęło „brakować‖ prostych przypadkуw do
wyrażenia coraz bardziej złożonych relacji, sięgnięto najpierw do przysłуwkуw, ktуre następnie uległy
prepozycjonalizacji. Te z kolei stopniowo stają się „rozmyte‖ semantycznie, niewyraziste. Wymуg ekspresji powoduje
© Ляхур Ч., 2011 Розділ ІІ. АКТУАЛЬНІ ПРОБЛЕМИ МОРФОЛОГІЇ

127
w konsekwencji ich łączenie się w określony kompleks: dwu- lub trzyelementowy (por. [Ńkultйty 1958: 54, przypis
15]).
Reasumując, należałoby powiedzieć, że pewne „rozmycie‖, nieostrość znaczeniowa przyimkуw prostych
realizujących znaczenia przestrzenne doprowadziła do ich stopniowej zamiany przez przyimki bardziej „świeże‖ w
sensie semantycznym, czyli przez takie, ktуrych znaczenie jest mniej zrуżnicowane, a zatem bardziej wyraziste i
wyspecjalizowane.
Popatrzmy, w jaki sposуb kształtował się przyimkowy system przestrzenny w językach słowiańskich, ze
szczegуlnym uwzględnieniem systemu przyimkуw realizujących stosunki translokacyjne (w słowiańskiej tradycji
terminologicznej rуwnież: stosunki kierunkowe, „dyrekcyjne‖, dynamiczne, kinetyczne czy też ablatywne).
Wiadomo, że w każdym z istniejących językуw słowiańskich w ramach kategorii przyimkуw może być
wyodrębnione pewne jądro przyimkуw prymarnych przejętych z języka prasłowiańskiego, ktуre stanowi jedno z ogniw
dobitnie ilustrujących wspуlne pochodzenie tych językуw. Niezależnie od tego system przyimkowy w każdym z
językуw słowiańskich posiada rуwnież swoje cechy specyficzne. Specyfika ta przejawia się w pierwszej kolejności w
stosunkowo częstym włączaniu do kategorii przyimkуw elementуw etymologicznie bądź strukturalnie odrębnych dla
rуżnych językуw oraz w rуżnym rozwoju znaczeniowym poszczegуlnych przyimkуw w oddzielnych językach.
Rozwуj systemu przyimkowego postępował w dwуch kierunkach. Pierwszym z nich było przechodzenie
poszczegуlnych wyrazуw autosemantycznych lub połączeń wyrazowych (fraz przyimkowych i bezprzyimkowych i in.)
do kategorii przyimkуw. W ten sposуb powstały translokacyjne przyimki typu od strony (dworca), z prawa od (domu),
z kierunku (lasu), ktуre pozostają poza sferą naszego zainteresowania. Rozszerzenie składu kategorii przyimkуw
dokonywało się ponadto szczegуlnie aktywnie w wyniku procesуw słowotwуrczych, charakterystycznych zwłaszcza
dla tej grupy wyrazуw. Chodzi tu o proces, kiedy dwa (lub trzy) przyimki proste bezpośrednio łączą się ze sobą
tworząc złożenia (połączenia) w całości oparte na przyimkach i pełniące funkcje przyimkуw (są to z jednej strony
przyimki typu poza, ponad, popod i z drugiej strony przyimki zza, znad, sprzed, spod). Jak wynika z podanych
przykładуw, dla wspуłczesnej polszczyzny literackiej w roli pierwszego elementu złożonych przyimkуw
przestrzennych mogą występować dwa przyimki: po i z. Zatrzymajmy się na tej części kategorii przyimkуw,
rozpatrując charakter procesуw słowotwуrczych, w ktуrych wyniku powstały te przyimki.
Jeżeli w rezultacie wymienionych procesуw miało miejsce ścisłe zespolenie części składowych tworzących
jeden nowy przyimek, zazwyczaj derywaty generalnie określa się mianem przyimkуw-zrostуw (niekiedy też:
kompozycje, composita, złożenia, przyimki złożone, ros. предлоги-сложения). Gdy natomiast części składowe
takiego nowego przyimka w dalszym ciągu są postrzegane jako samodzielne przyimki i zachowują pisownię rozdzielną
tworząc luźną grupę złożoną przeważnie z dwуch przyimkуw prostych, określa się je jako połączenia (związki)
przyimkуw (a także: reduplikacje, ros. предлоги-сочетания).
W odniesieniu do polszczyzny sprawa ta jest dosyć arbitralna. Otуż przyimki tego typu (z przyimkiem z jako
pierwszym członem derywatu) w okresie przed dokonaniem zmian w pisowni pisane były rozdzielnie, a zatem w
powyższym rozumieniu stanowiły połączenia (reduplikacje) przyimkowe (por. zapis np. w [Gramatyce… Benni i
in.1923]). Po wprowadzeniu zmian w pisowni polskiej (co zostało zakończone w r. 1956) ustaliła się ich pisownia
łączna; zaczęto je zatem traktować jako przyimki-zrosty.
Wiąże się z tym jeszcze jedna kwestia, ktуrej jednoznacznie raczej nie uda się rozstrzygnąć. Chodzi mianowicie
o to, czy w wypadku tych przyimkуw bazą derywatu był prymarny przyimek lokatywny typu pod, nad, przed, za, od
ktуrego utworzony został nowy przyimek translokacyjny za pośrednictwem ablatywnego z, a zatem miała miejsce
typowa prefiksacja, czy też przyimki te powstały przez rozszerzenie ablatywnego przyimka z odpowiednimi
przyimkami lokatywnymi. Nie jest to, jak się wydaje, problem wyłącznie teoretyczny. O tym, jak istotna to jest
sprawa, zdaje się świadczyć np. szeroka dyskusja o przyimkach typu изнад w języku serbsko-chorwackim na łamach
periodykуw specjalistycznych, zapoczątkowana przeglądowym artykułem [Belić 1949–1950] (szerzej o tym: [Lachur
1999, przypis 32]).
Proces powstawania złożeń przyimkowych (w odniesieniu ortografii polskiej sprzed wprowadzenia zmian
chodzi raczej o zestawienia przyimkowe) J. Łoś, autor rozdziału o przyimkach we wspomnianej wyżej gramatyce,
postrzega następująco: „przyimki mogą się też z sobą łączyć w ściślejsze grupy‖ [Benni i in. 1923: 362]. Autor ten
wykazuje dalej, że w zależności od przypadka następującego po takich przyimkach mogą one być dwуch rodzajуw.
Pierwszy typ stanowią przyimki, ktуrych początkową część stanowi przyimek z „w tej funkcji, przy ktуrej łączy się z
nim dopełniacz rzeczownika, w takim razie i po całej grupie przyimkowej stawia się dopełniacz, np. z nad stołu, z pod
lasu, z ponad wody, z przed nosa i t. p. Tutaj druga część grupy przyimkowej łączy się ściślej z rzeczownikiem jakby w
jeden wyraz złożony, ktуry jednakże w innym przypadku nie ukazuje się w języku, nie mamy bowiem wyrazуw:
podlas, nadstуł, ponadwoda, przednos, ściśle jednak możnaby stosunek członуw tej grupy oznaczyć graficznie w ten
sposуb: z nad-stołu, z po-nad-wody, z przed-nosa‖ (s. 362; pisownia oryginalna). Drugi typ stanowią wszystkie
pozostałe przyimki, zgrupowane wyłącznie na takiej podstawie, że przypadek rzeczownika zależy od ostatniego
przyimka w grupie, np. ponad wodą, popod stołem, wpośrуd lasu.
Przytoczona interpretacja J. Łosia jest dość specyficzna. Na podstawie wykazanych właściwości uważa on, że w
pierwszym wypadku (chodzi o przyimki z początkowym elementem z) ma miejsce ściślejszy związek drugiego
przyimka z rzeczownikiem, aniżeli związek przyimkуw między sobą: z nad stołu, z po-nad wody. W ten sposуb
otrzymujemy jeden złożony zwrot, składający się z drugiego (i trzeciego) elementu grupy przyimkуw + rzeczownika, ЛІНГВІСТИЧНІ СТУДІЇ. Випуск 22

128
przy czym w zwrocie tym rzeczownik ma formę dopełniaczową, ponieważ poza połączeniem z pierwszym przyimkiem
grupy (tj. poza połączeniem z przyimkiem z) ten zwrot nie jest spotykany. Innymi słowy, rozwijając stwierdzenie tego
autora, mamy tu do czynienia nie z przyimkami-zrostami (według powyższej terminologii), lecz z grupami przyimkуw,
tj. połączeniem przyimkowym (rуwnież według powyższej terminologii). Drugi przyimek takiej grupy staje się jak
gdyby prefiksem rzeczownika, ktуrego przypadek zależy od przyimka pierwszego tej grupy. Interpretację taką do
pewnego stopnia uzasadnia уwczesna pisownia.
Natomiast w przypadku przyimkуw drugiego typu (ponad wodą) pierwszy element grupy jest jakby
przedrostkiem, złączoną częścią jednego przyimka-zrostu, w rezultacie czego przypadek rzeczownika zależy od
ostatniego elementu złożenia.
Brak jest podstaw, aby wątpić w to, że w jednych wypadkach zwrot przyimkowy może być postrzegany przez
mуwiących danym językiem jako umieszczenie przyimka przed zwrotem przyimkowym, a w innych wypadkach – jako
użycie przyimka złożonego (nie jednego przyimka, a jednego zrostu jako całości). Stąd też jest całkowicie możliwe, iż
dla ustanowienia związku z tym czy innym przypadkiem określoną rolę odegrało rуwnież to, że semantyczna
„nośność‖ pierwszego bądź ostatniego elementu z jakichś przyczyn okazała się przeważająca (por. też: [Tagamlickaja
1958: 76–77]).
Jak pisze z kolei [Oravec 1968a], fakty językowe języka słowackiego świadczą, że przyimek z w podwуjnych i
potrуjnych derywatach obecnie posiada szerszy zakres semantyczny niż pierwotne znaczenie, a mianowicie
‗przemieszczenie z wewnątrz na zewnątrz‘, ponieważ druga jego część (nad, ponad) wskazuje, o jaki punkt wyjścia
chodzi. Sugeruje zatem, że to przyimek z jest podstawą derywatуw przyimkowych tego typu: „[…] predloņka z uņ mб
dnes ńirńн zбkladnэ vэznam, ako bol pфvodnэ „znъtra‖, lebo ich druhб čast‘ (nad, ponad, pod, popod…) ukazuje, ņe
mфņe нst‘ o hocijakй vэchodisko‖ (s. 159).
Podobnych zastrzeżeń nie ma natomiast wobec przyimkуw typu ponad. Ponieważ w polszczyźnie, rуwnież
gwarowej i archaicznej, funkcjonują niemal rуwnolegle (z pewnymi jednak zastrzeżeniami) przyimki znad/sponad,
zza/spoza, spod/spopod, sprzed/spoprzed (z elementem -po- jako trzecią częścią składową tych derywatуw), sprуbujmy
określić rolę tego elementu w przyimkach typu ponad i, wtуrnie, sponad.
Nie ulega wątpliwości, iż semantyka elementu po- w „podwуjnych‖ (lub w „potrуjnych‖) derywatach od tzw.
przyimkуw zorientowanych (inaczej: pozycyjnych, niekontaktowych) typu ponad, popod, poza (sponad, spopod, spoza)
w polszczyźnie wymaga gruntownego zbadania. Najogуlniej rzecz ujmując, przyimek po w danych formacjach posiada
dodatkowy komponent informacyjny: implikuje mianowicie pewną rozciągłość przestrzenną, rozprzestrzenienie się
akcji na większy obszar. Rozwińmy tę uwagę.
Jeżeli uznamy przyimek po za lokatywny, należy tym samym przyjąć jego znaczenia przestrzenne za pierwotne.
W połączeniu z rzeczownikiem określa m.in. ‗miejsce, przestrzeń objętą jakimś działaniem czy dzianiem się‘, wchodzi
w skład wyrażeń oznaczających ‗trasę, kierunek‘, ‗rуżne miejsca akcji‘ czy też ‗strony przedmiotu, na ktуrych coś się
dzieje‘, z biernikiem natomiast oznacza ‗granicę, kres akcji‘. W klasyfikacji A. Weinsberga po znajduje się, z jednej
strony, w kategorii kierunku jako przyimek lokatywno-perlatywny oraz (znacznie rzadziej) adlatywny i, z drugiej
strony, w kategorii rozmieszczenia, reprezentując w niej tzw. mikroopozycję chaotyczności. W tym znaczeniu przyimek
ten spotykamy w ściśle określonych kontekstach, m.in. z czasownikami typu chodzić, nosić, wozić, ktуre implikują ruch
nieukierunkowany (a więc pewną chaotyczność); zob. [Weinsberg 1973: 6–11].
Na tle innych przyimkуw lokatywnych, takich jak w czy na, przyimek po odznacza się dodatkowym składnikiem
informacyjnym, ktуrym jest owa „chaotyczność‖ (por. Okoniowa 1987: 24). Polska opozycja chaotyczności może mieć
uzasadnienie w etymologicznej semantyce przyimka, a mianowicie ‗rozprzestrzenienie po powierzchni‘, ktуre w
potocznym rozumieniu następuje albo wzdłuż i wszerz jakiegoś jednolitego obszaru, albo z rуżnych stron tego samego
obiektu, albo w rуżnych jego punktach. Wymienione znaczenia implikują ponadto odcień dystrybucyjności.
W kontekście powyższych ustaleń zaskakujące niekiedy bywa zachowanie się autorуw słownikуw
objaśniających, bo też jeżeli chodzi o polszczyznę, sytuacja nie jest tak jednoznaczna, jak mogłoby się wydawać po
pobieżnym rozpatrzeniu. Rzecz w tym, że przyimki złożone omawianego typu z elementem po- nie są po prostu
„wzmocnionymi‖ (jak czytamy w SJPDor, hasło „poza‖) odpowiednikami przyimkуw bez tego elementu, ich
stylistycznie nacechowanymi wariantami (por. „książkowe‖ w odniesieniu do popod w SJPSzym). Cуż bowiem w tym
wypadku znaczy „wzmocniony odpowiednik‖? W jakim sensie „wzmocniony‖? Sedno, jak się wydaje, tkwi w pewnej
semantycznej odrębności przyimkуw typu poza, polegającej na obecności znaczenia ‗rozprzestrzenienie
powierzchniowe‘, co SJPDor odnotowuje jednakże tylko w końcowym fragmencie eksplikacji popod: „przyimek
łączący się z rzeczownikami (lub innymi wyrazami pełniącymi ich funkcję) w narzędniku lub bierniku; rуwnoważny,
gdy chodzi o znaczenie, z przyimkiem pod w zastosowaniach przestrzennych (często z uwydatnieniem rozległości
przedmiotуw[!])‖.
W odniesieniu do języka ukraińskiego np. kwestia ta została wyczerpująco omуwiona kwestia ta została
wyczerpująco opisana przez O. S. Mielniczuka [Mel‘ničuk 1961] przy okazji omawiania przez niego historycznego
rozwoju funkcji i zasobu przyimkowego tegoż języka. W interesującym nas fragmencie czytamy, że wszystkie przyimki
z początkowym по wskazują „на мiсце розташування чи проходження, причому елемент по майже в усiх
випадках надає цим прийменникам вiдтiнку перемiщення чи поширення в межах вiдповiдної територiї‖. Autor
powołuje się przy tym na wcześniejszą uwagę Miklosicha, iż tu przejawia się pierwotna dystrybutywna funkcja по Розділ ІІ. АКТУАЛЬНІ ПРОБЛЕМИ МОРФОЛОГІЇ

129
[F. Miklosich, Vergleichende Grammatik der slavischen Sprachen, Bd IV. Syntax, Wien 1883, s. 251]; (cyt. za
[Mel‘ničuk 1961: 152]). Zgadza się to rуwnież z tym, co powiedzieliśmy wyżej w odniesieniu do polszczyzny.
Do obserwacji Mielniczuka nawiązują inni badacze języka ukraińskiego, m.in. [Ivanenko 1975]. Stwierdza ona,
iż w opozycji prywatywnej, jaką stanowi szereg przyimkуw typu поперед, поза, понад, попiд (człon nacechowany
opozycji) wobec szeregu przyimkуw typu перед, за, над, пiд (człon nienacechowany opozycji) ten pierwszy szereg
posiada cechę dystynktywną (odrуżniającą) „поширення руху в бiк вiдповiдної сторони просторового об‘єкта, яка
не властива другому членовi‖ (s. 10). Podobne sformułowania w [Ivanenko 1981] (passim). Te właśnie spostrzeżenia
niewątpliwie należy mieć na uwadze, mуwiąc o dystrybutywności i semantycznym elemencie „poszerzenia‖ w
znaczeniu po-.
Odwołajmy się jeszcze do materiału języka słowackiego. Otуż [Urbančok 1959], mуwiąc o specyficznych
funkcjach „podwуjnych‖ przyimkуw tego typu w języku słowackim, stwierdza, że wprowadzenie do przyimka
„prostego‖ elementu po- według niego „umoņňuje mnohost‘ predmetov, ktorэch sa dej tэka. A v tomto prнpade nemusн
нsť prбve o pohybovй slovesб. Sъhlasн to aj s funkciou predloņky po, ktorб zodpovedб pojmu mnohosti. Teda pohyb
slovesnйho deja sa tu supluje predstavou mnohosti predmetov, ktorэch sa dej tэka‖ (s. 116). To po pierwsze. Drugi
wniosek, jaki wysnuwa ten autor z analizy obszernego materiału faktycznego, jest następujący. Za normę użycia
prostych przyimkуw typu pod, nad, pred dla przekazania relacji adlatywnej w literackim języku słowackim uważane
jest ich użycie w połączeniu z biernikiem: K rбnu priletela Zuza nad susedovu šmikňu. Idem pod brбnu (‗dokąd‘).
Połączenia tych przyimkуw z narzędnikiem realizują semantykę lokatywności: Nad brбnou bol oblфčil. Slnce ešte svieti
nad horou (‗gdzie‘). Znaczenia perlatywne natomiast przekazują przyimki złożone z elementem po- (ponad, popod,
popred) w połączeniu z biernikiem (i tylko takie ich użycie uważane jest za poprawne): Nemajъ krŕdel, aby ponad dom
preleteli. Včielka prešibla ponad rozhmэrenй mravenisko. Mladэ človek sa nahol nad stфl k nej (‗ktуrędy‘). Oczywiście
możliwe są (głуwnie w dialektach) kontaminacje prostych przyimkуw w połączeniu z narzędnikiem (‗gdzie‘: nad
stržou) i złożonych z biernikiem (‗dokąd‘: ponad strž), co w rezultacie daje perlatywne ich użycie w połączeniu z
narzędnikiem (‗ktуrędy‘: ponad stržou). Do uwag tych nawiązują rуwnież inne prace: [Oravec 1968a i Oravec 1968b].
Zob. też [Ńkultйty 1958].
Na tle tych prawidłowości języka słowackiego użycie w języku polskim analogicznych przyimkуw (głуwnie
jednak ponad i poza; przyimek popod jest nacechowany stylistycznie, a przyimka typu słowackiego popred w
polszczyźnie literackiej brak) podporządkowane jest innym zasadom. Formalna obecność po- w danych przyimkach
nie ma wpływu na semantykę konstrukcji. Rуżnica może ewentualnie dotyczyć odcienia pewnego rozprzestrzenienia
powierzchniowego obecnego w grupach z przyimkiem złożonym (o czym powiedzieliśmy wyżej). Zresztą
znaczeniowy wkład elementu po- nie we wszystkich wypadkach jest do końca jasny. Rуżnicą innego rodzaju jest
nacechowanie stylistyczne konstrukcji z przyimkiem złożonym (użycie książkowe lub gwarowe).
A zatem znaczenie lokatywne będzie realizowała zarуwno grupa typu nad + narz., jak też ponad + narz.: Słońce
już było nad horyzontem (J. Putrament) – […] cerkiewne krzyże lśniły ponad baniastymi kopułami (K. Korkozowicz).
Po chwili obie postacie zniknęły za węgłem (tenże) – Tatarzy i kozacy Doroszeńki rozłożyli się poza nią [armią]
osłaniając tyły (tenże). Pod sufitem pali się duża lampa naftowa (S. Piasecki) – rosnąć popod płotem. Identycznie
wygląda sytuacja w wypadku realizacji znaczeń adlatywnych: Kiedy silniejszy podmuch wiatru skłębiał je [chmury] i
przepędzał nad pola, wyłaniały się z tej zasłony wielkie machiny (K. Korkozowicz) – Jeszcze dalej, ku zachodowi, już
ledwie widoczne, wystawały ponad zieleń zarośli ostre wierzchołki namiotуw (tenże). Wśliznął się więc za firankę i
zajął swe miejsce za koszami (S. Piasecki) – Oni to opowiadali się strażom, odprowadzając poza linie swoich
towarzyszy (K. Korkozowicz). Odwrуciłem się, ruszyłem pod sosnę (J. Putrament) – Pisklę schroniło się popod
skrzydła matki (SJPSzym). Podobnie jest w wypadku określania przez konstrukcje z przyimkami prostymi i złożonymi
stosunkуw perlatywnych: Obłoki przepływały nad czubami drzew (R. Bratny) – Niewidzącym spojrzeniem rozwartych
oczu wpatrywał się w sunące ponad nim chmury (K. Korkozowicz). Poszarpane kawałki chmur przelatywały za
oknami kabiny (J. Abramow-Newerly) – Poza szybą przesuwał się zielony mundur (R. Bratny). Trzeci oficer rzucił się
na ziemię pragnąc prześlizgnąć się pod ścianą namiotu (H. Sienkiewicz) – Ciągnąć niewуd popod lodem (SJPSzym).
Z przykładуw tych wynika, że semantyka konstrukcji z przyimkami złożonymi w języku polskim nie zależy od
obecności składnika po-, lecz od typu czasownika (w tym rуwnież od semantyki ewentualnego przedrostka), rzadziej
od semantyki rzeczownika w pozycji przyprzyimkowej, a niekiedy nawet od szerszego kontekstu.
Nawiasem mуwiąc, z identyczną sytuacją mamy do czynienia w języku ukraińskim i słowackim, gdzie
produktywność przyimkуw z początkowym po-, jak i bez tego elementu, jest jednakowa. Por.: iхати над bądź понад
морем, квiтки пiд bądź попiд вiкнами, пiд bądź попiд очима, перед ним bądź поперед нього пробiг пес. W języku
słowackim w połączeniu z narzędnikiem można spotkać zarуwno nad: Tomбš sa hrbil nad miskou, jak też ponad:
Potrasenia preleteli ako burka ponad krбsnym krajom. Podobna wspуłzależność występuje między tym przyimkami w
połączeniu z biernikiem: Nad grъň sa vyvalil zapylenэ mesiac oraz Ponad rieku hrnul sa krdeľ oblakov [E. Pauliny,
J. Ńtolc, J. Ruņička, Slovenskб gramatika, 2. vyd., Bratislava 1955, s. 285].
Cech wspуlnych doszukać się można zarуwno w charakterze i typach, jak też semantyce wielu przyimkуw
złożonych obu grup, ktуre funkcjonują we wspуłczesnych językach słowiańskich, tj. omуwionych wyżej przyimkуw z
pierwszym elementem po- oraz przyimkуw prefigowanych. Podobieństwo przejawia się głуwnie w tym, że w
większości wypadkуw derywaty zachowują wartość semantyczną swych części składowych. Stąd też charakter i ЛІНГВІСТИЧНІ СТУДІЇ. Випуск 22

130
znaczenie złożonego derywatu cechują liczne elementy wspуlne, specyficzne uprzednio dla każdej z części
składowych oddzielnie.
W sposуb znacznie bardziej wyrazisty przejawia się to jednak w odniesieniu do przyimkуw prefigowanych
(tj. przyimkуw z początkowym elementem z-). Dla przykładu można wymienić przyimki złożone z dawnych изъ + за
lub изъ + подъ, por. ros. из-за i из-под, ukr. з-за i з-пiд, białorus. з-за, з-пад, polskie zza, spod, czeskie zpod (w jęz.
czeskim brak jest odpowiednika np. pol. zza; [Mluvnice 1986: 213] wymienia natomiast zpoza z kwalifikatorem
„książkowe‖), bułg. иззад i изпод, słowac. spod (podobnie jak w czeskim, w jęz. słowackim odpowiednikiem np. pol.
zza jest „trуjelementowe‖ spoza), serbsko-chorw. ispod (испод) i iza (иза), w ktуrych podstawowe znaczenie (nie
mamy tu na myśli znaczeń, ktуre rozwinęły się wtуrnie, jak np. semantyka kauzalności w ros. przyimku из-за) jest
jednakowe dla wszystkich wymienionych. Znaczenie tych przyimkуw w danych językach jest pochodną znaczenia ich
części składowych, tj. przyimkуw prostych, a mianowicie: ros., bułg. i serbsko-chorw. из, ukr. з, iз, białorus. з, са,
pol., czes. i słowac. z, ze + за lub под w jęz. ros.; + за lub пiд w jęz. ukr.; + за lub пад w jęz. białorus.; + za lub pod w
jęz. pol.; + pod w jęz. czeskim i słowac.; + зад lub под w jęz. bułg.; + pod (под) i za (за) w jęz. serbsko-chorwackim.
Przykłady powyższe dają pewne wyobrażenie o tym, że nawet gdy skład kategorii przyimkуw prostych nie jest
w pełni jednorodny, to specyficzne rуżnice można zaobserwować rуwnież wśrуd przyimkуw-zrostуw, będących
kombinacją przyimkуw prostych. A zatem wzorce przytoczonych wyżej przyimkуw typu zza i spod stanowią także
podstawę do indywidualizacji procesуw zachodzących w poszczegуlnych językach słowiańskich. Przejawia się to w
tym, że spośrуd wymienionych przyimkуw-zrostуw, ktуre zna większość językуw słowiańskich, w języku czeskim
funkcjonuje tylko zpod (por. [Mluvnice 1986, rozdział „Předloņky‖], podczas gdy np. w języku bułgarskim w tenże
sposуb oprуcz изпод i изнад powstał przyimek измежду. W języku serbsko-chorwackim według tego wzorca
powstały rуwnież inne zrosty – nie tylko ispod (испод), iza (иза) czy između (измеёу), lecz także ispred (испред),
iznad (изнад) i podobne (por. m.in. [Ivić 1957] i [Ivić 1957–1958]).
W zakresie interesujących nas przestrzennych przyimkуw translokacyjnych odnotowujemy kombinacje dwуch
typуw. Pierwszy typ stanowią composita, w ktуrych pierwszą częścią jest przyimek z (przyimek ten rozwinął się ze
starego słowiańskiego jьz wyrażającego odłączanie). Typ drugi to przyimki z początkowym elementem od, ktуry z
kolei wykształcił się z ogуlnosłowiańskiego ot (oтъ). We wspуłczesnym literackim języku polskim i rosyjskim
reprezentowany jest tylko typ pierwszy, tj. z początkową częścią z i из. Ze względu na charakter implikowanych przez
nie znaczeń są to przyimki, w ktуrych krzyżują się znaczenia jednorodne, tj. jedno znaczenie przestrzenne krzyżuje się
z innym, rуwnież przestrzennym.
Zakres występowania (i częściowo znaczenie) przyimkуw pierwszego typu (z początkowym składnikiem z-/s-)
jest rуżny w obu językach. Na stałe do języka rosyjskiego np. weszły tylko dwa, a mianowicie из-за i из-под.
Wymienione przyimki powstały przez adherencję dwуch „silnych‖ przyimkуw (por. [Tagamlickaja 1958: 73]) i na tle
innych językуw słowiańskich (w tym polszczyzny) stanowią jakby kres możliwości procesуw słowotwуrczych
rosyjskich przyimkуw złożonych tej grupy. W języku polskim bowiem oprуcz wymienionych wcześniej zza (spoza) i
spod (spopod) istnieją inne zrosty danej grupy, a mianowicie sprzed, znad (sponad), spośrуd i spomiędzy.
Wśrуd polskich przyimkуw translokacyjnych spotykamy nie tylko złożenia (dwu- i trуjczłonowe) z pierwszym
składnikiem z-/s-, ale też (wprawdzie tylko w materiale gwarowym) przyimki z początkowym składnikiem od-.
Reprezentują one drugi z dwu kierunkуw rozwoju systemu przyimkуw translokacyjnych w językach słowiańskich i nie
tylko (zjawisko reduplikacji przyimkуw, w tym przyimkуw ablatywnych, wykracza bowiem poza obszar
Słowiańszczyzny). Obecność w języku polskim przyimkуw tego typu wskazuje, w jak rуżny sposуb język może radzić
sobie z takim zadaniem, jakim jest konieczność nazwania złożonych relacji przestrzennych. Ten typ przyimkуw
przestrzennych w gwarach polskich reprezentowany jest zaledwie przez dwa przyimki: odza (on wyskok odza tewo
drzewika) i odpod (ta woda biega odpod te gуry); por. [Okoniowa 1987: 235].
Przyimki przestrzenne tej grupy, stanowiące w polszczyźnie domenę gwar, np. w języku macedońskim są
częścią składową języka literackiego. W odrуżnieniu od języka polskiego, gdzie posiadają status przyimkуw-zrostуw,
tworzą w tym języku stałe zestawy, będące reduplikacją przyimkуw prymarnych: од пред (= sprzed), од под (= spod),
од зад (= zza): Той излезе од зад врата: ‗wyszedł zza drzwi‘. Го зеде коритцето од под глава на Доста ‗wyjął
korytko spod głowy Dosty‘. И одеднаш од зад буките, свикаа многу гласови ‗i nagle zza bukуw dały się słyszeć
liczne głosy‘. Санда до зеде нагантот од под перница ‗wziął nagan spod poduszki‘ itd. Por. też: откаj (од каj) ‗od,
z, od strony, od-przy, od-koło‘: доjде откаj селата ‗przyszedł od strony wsi‘. Grupę tę w języku bułgarskim
reprezentują przyimki откъм: чува се шум откъм двора, откъм гарата се чуваше шум oraz от зад: от зад
дървото.
W zakończeniu tego przeglądu formalnych i semantycznych typуw przyimkуw realizujących w poszczegуlnych
językach słowiańskich relacje przestrzenne (ablatywne) sformułujmy następującą uwagę. A zatem jak w istocie ma się
sprawa ze złożonymi przyimkami typu pol. spod czy ros. из-под, tj. z takimi przyimkami, w ktуrych skład wchodzą
dwa lub więcej przyimki proste (prymarne czy też pochodzenia pуźniejszego)? Złożoność tej kwestii związana jest
głуwnie z tym, że na ich strukturę składają się nader rуżnorodne kombinacje przyimkуw prostych, co nie pozostaje bez
wpływu na wielopostaciowość tej kategorii wyrazуw. Oprуcz tego obserwujemy znaczną ilość przykładуw o
charakterze „pośrednim‖, przejściowym, stanowiących pewne uzupełnienie luk w systemie znaczeń przestrzennych
wyrażanych przez konstrukcje z przyimkami prymarnymi. I wreszcie wielopostaciowość i rуżnorodność grup
strukturalnych oraz wyrażanych przez nie znaczeń przejawiająca się w obszarze prawie każdego spośrуd językуw Розділ ІІ. АКТУАЛЬНІ ПРОБЛЕМИ МОРФОЛОГІЇ

131
słowiańskich, staje się jeszcze bardziej wyrazista i spуjna na tle przeglądu porуwnawczego obejmująca przynajmniej
kilka językуw słowiańskich (por. [Okoniowa 1987: 53; Tagamlickaja 1958: 69–70]).

Literatura
Belić 1949–1950: Белић, А. „Депрефиксациjа‖ у словенским jезицима (предлози типа изнад и слични
поjави) [Текст] / Juņnoslovenski filolog‖ („Jужнословенски филолог‖), XVIII, 1949–1950.
Benni i in. 1923: Benni T., Łoś J., Nitsch K., Rozwadowski J., Ułaszyn H. Gramatyka języka polskiego. –
Krakуw (nakładem PAU), 1923.
Dąbrowska-Michalczak 1991: Dąbrowska-Michalczak, E., Potoczność w służbie semantyki: językowy model
relacji przestrzennych w pionie [Text] // Język a kultura, t. 5: Potoczność w języku i w kulturze / Pod
red. J. Anusiewicza i F. Nieckuli. – Wrocław, 1991.
Ivanenko 1975: Іваненко, З.I. Прийменниковi конструкцiї напрямку руху в українськiй мовi [Текст] /
Чернiвцi, 1975.
Ivanenko 1981: Іваненко, З.I. Система прийменникових конструкцiй адвербiального значення [Текст]. –
Київ–Одеса, 1981.
Ivić 1957: Ивић, М. Jедно поглавље из граматике нашег модерног jезика – систем месних падежа [Текст] /
„Годишњак Филозофског факултета у Новом Саду‖. – Књ. II, 1957.
Ivić 1957–1958: Ивић, М. Систем предлошких конструкциjа у српскохрватском jезику [Текст] /
„Juņnoslovenski filolog‖ („Jужнословенски филолог‖). – XXII., 1957–1958.
Lachur 1999: Lachur, Cz. Semantyka przestrzenna polskich przyimkуw prefigowanych na tle rosyjskim [Text].
– Opole, 1999.
Mel‘ničuk 1961: Мельничук, О.С., Iсторичний розвиток функцiй i складу прийменникiв в українськiй
мовi [Текст] / О.С. Мельничук // Слов‘янське мовознавство. Збiрник статей. – Т. 3. – Київ, 1961.
Mluvnice 1986: Mluvnice čeńtiny [Text] / Tvaroslovн, Academia, Praha, 1986.
Okoniowa 1987: Okoniowa, J. Polskie przyimki gwarowe. Znaczenia przestrzenne i czasowe [Text] /
J. Okoniowa. – Wrocław – Warszawa – Krakуw – Gdańsk – Łуdź, 1987.
Oravec 1968a: Oravec, J. Slovenskй predloņky v praxi [Text] / J. Oravec. – Bratislava, 1968.
Oravec 1968b: Oravec, J. Vэznamovб ńtruktъra prvotnэch predloņiek [Text] / J. Oravec. – Jazykovednэ časopis,
XIX, 1–2, 1968.
SJPDor: Słownik języka polskiego PAN [Text] / Pod Red. W. Doroszewskiego. – T. 1–11. – Warszawa, 1958–
1969.
SJPSzym: Słownik języka polskiego [Text] / Red. nauk. M. Szymczak. – T. 1–3. – Warszawa, 1978–1981.
Ńkultйty 1958: Ńkultйty, J. O predloņkбch vyjadrujъcich miestne (priestorovй) vzt‘ahy [Text] // Zbornнk
Filozofickej fakulty Univerzity Komenskйho, X, Philologica, 1958.
Tagamlickaja 1958: Тагамлицкая, Г.А. Сложение как средство пополнения категории предлога в
славянских языках [Текст] / Г.А. Тагамлицкая // Славянская филология. Сборник статей. – III, 1958.
Urbančok 1959: Urbančok, M. Predloņky pomedzi, ponad, popod, popred a poza v spisovnej slovenčine [Text] /
M. Urbančok // Slovenskб reč. – 1959. – 24, 2.
Weinsberg 1973: Weinsberg, A. Przyimki przestrzenne w języku polskim, niemieckim i rumuńskim [Text] /
А. Weinsberg. – Wrocław – Warszawa – Krakуw – Gdańsk, 1973.

Предложная пространственная система в каждом из славянских языков имеет свою специфику, что
связано с отличиями в языковой перцепции пространственных отношений. В статье представлены некоторые
наблюдения, касающиеся формирования состава пространственных предлогов в данных языках. В
рассуждениях внимание сосредоточено, главным образом, на предложных средствах выражения аблативных
отношений.
Ключевые слова: пространственные отношения, аблативность, предлог.

The spatial prepositional systems in each of the Slavic languages are characterized by specific features, which
results from differences in the linguistic perception of spatial relations. In this paper we present some observations on
the shaping of the set of spatial prepositions in these languages. In doing so, we have focused mainly on prepositional
means of expressing ablative meanings.
Keywords: spatial relations, ablative meaning, preposition.
Надійшла до редакції 30 серпня 2010 року.